Ιράν: Η Ελληνίδα που έζησε στο παλάτι του Σάχη και η «ματωμένη μαντίλα»
Η Ελλη Αντωνιάδη μεγάλωσε στο Ιράν, όταν οι γυναίκες φορούσαν τζιν, μίνι φούστες και ξεφάντωναν με αλκοόλ μαζί με τους άνδρες - Ηταν φίλη της συζύγου του «τελευταίου αυτοκράτορα» και βίωσε τις συνέπειες της «ισλαμικής επανάστασης» το 1979
Απαγορεύεται από το δίκαιο της Πνευμ. Ιδιοκτησίας η καθ΄οιονδήποτε τρόπο παράνομη χρήση/ιδιοποίηση του παρόντος, με βαρύτατες αστικές και ποινικές κυρώσεις για τον παραβάτη
Η Ελλη Αντωνιάδη, με καταγωγή από την Τραπεζούντα, μεγάλωσε στο Ιράν - ήταν παιδάκι όταν οι Βρετανοί σε συνεργασία με τους Σοβιετικούς έδιωξαν τον φιλογερμανό Σάχη, τοποθετώντας στον θρόνο τον μεγαλωμένο στην Ελβετία γιο του, που θεωρούσε τον εαυτό του τον τελευταίο της δυναστείας των αυτοκρατόρων της χώρας των 84.000.000 ανθρώπων, με το 49% του πληθυσμού να είναι γυναίκες. Λίγα χρόνια αργότερα θα γινόταν στενή φίλη της τρίτης συζύγου του νέου Σάχη και θα ζούσε τη «Λευκή Επανάσταση» του 1963, την προσπάθεια εκμοντερνισμού του Ιράν, που άλλαξε τη μοίρα των γυναικών. Αντεξε μόνο ως το 1979, όταν η επανάσταση των Αγιατολάχ ανέτρεψε τα πάντα.
Ως μικρό κορίτσι, η Ελλη άκουγε ιστορίες από τη μητέρα της Ευτέρπη Παρασκευοπούλου για το πώς η οικογένεια, που δούλευε στα καπνά, κατάφερε να ξεφύγει από τη μανία των Τούρκων τη δεκαετία του 1920. Ο παππούς της ήταν έξυπνος, μορφωμένος και διορατικός. Ζύγισε τις επιλογές του, αποφασίζοντας να μεταφέρει την οικογένεια στην Περσία, η οποία εκείνη την εποχή ήταν πολύ πιο αναπτυγμένη από την Ελλάδα. Ο Σάχης καλοδεχόταν επαγγελματίες - και ειδικά εκείνους που γνώριζαν από καπνά, δεξιότητα που δεν κατείχαν οι Ιρανοί.
Η Έλλη Αντωνιάδη το 2009 στη Νέα Υόρκη
Κλείσιμο
Για κάποια χρόνια έζησαν στα σύνορα του Ιράν με το Αφγανιστάν. Μετά το ξέσπασμα του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου η οικογένεια μετακόμισε στην Τεχεράνη. Αν και δεν ήταν από πλούσια οικογένεια, η Ελλη μπόρεσε να φοιτήσει σε ένα εξαιρετικό σχολείο, όπως πολλές ακόμα νέες κοπέλες. Υπήρχε ιταλική, αλλά και αγγλική σχολή αρρένων και θηλέων.
Παρά τις τεράστιες οικονομικές ανισότητες και τη φτώχεια που επικρατούσε στη χώρα, ο Σάχης είχε εφαρμόσει τη λεγόμενη «Λευκή Επανάσταση». Ετσι αποκαλούνταν το ευρύτερο κοινωνικό και οικονομικό πρόγραμμα που προώθησε, στόχος του οποίου ήταν να περιοριστούν οι μουσουλμανικές αντιλήψεις και να υπάρξει ισότητα μεταξύ ανδρών και γυναικών. Η εκπαίδευση, οι έξοδοι δίχως ανδρική επιτήρηση, η οδήγηση, το αλκοόλ, το φλερτ, η διασκέδαση, το σινεμά και η μόδα ήταν αναπόσπαστο κομμάτι της ζωής των γυναικών. Στη χώρα ζούσαν πολλοί Δυτικοί. Μόνο η ελληνική κοινότητα μάλιστα αριθμούσε 3.000 ανθρώπους, οι περισσότεροι από τους οποίους απολάμβαναν υψηλό επίπεδο διαβίωσης.
Οι γυναίκες έδιναν ραντεβού με άνδρες, φίλες και συγγενείς για να φάνε, να πιουν το ποτό τους, να συμμετάσχουν σε πάρτυ ή να παίξουν μπόουλινγκ σε ένα από τα πιο μοδάτα στέκια της εποχής. Τότε, οι Ιρανές δεν χρειάζονταν να στραφούν σε δυτικά γυναικεία πρόσωπα για έμπνευση. Δίπλα στον «Βασιλιά των Βασιλέων» ήταν η αδελφή του και η σύζυγός του Φαράχ Παχλαβί. Αμφότερες λειτουργούσαν ως παραδείγματα για το πώς πρέπει να είναι η σύγχρονη δυτικοποιημένη Ιρανοπούλα. Ο Σάχης τις προέτρεπε να φορούν μίνι, τακούνια, να χρησιμοποιούν μακιγιάζ και να έχουν περιποιημένη κόμμωση, εμπνέοντας και τις υπόλοιπες γυναίκες να ακολουθήσουν το παράδειγμά τους.
Ο βαθύτερος σκοπός
Η «Λευκή Επανάσταση» του Σάχη δεν αποσκοπούσε μόνο στον εκμοντερνισμό του Ιράν - άλλωστε, συνδυάστηκε με τη σκλήρυνση του καθεστώτος, μετά από τη σύγκρουση του φιλοδυτικού Σάχη με τον εθνικιστή πρωθυπουργό Μοχάμεντ Μοσαντέκ, ο οποίος είχε εθνικοποιήσει τα ιρανικά πετρέλαια και δεν επεκτάθηκε ποτέ σε μια πολιτική φιλελευθεροποίηση. Ο βαθύτερος στόχος του Σάχη ήταν να αποδυναμώσει τον σιιτικό κλήρο - εκ του αποτελέσματος βέβαια δεν τα κατάφερε. Το 1964, μόλις μία χρονιά μετά την απόδοση του δικαιώματος ψήφου στις γυναίκες του Ιράν, αναδείχθηκε για πρώτη φορά ως μείζων αντιπολιτευτική φωνή ο Αγιατολάχ Ρουχολάχ Χομεϊνί, ο οποίος 15 χρόνια αργότερα εκδίωξε τον Σάχη…
Οι Ιρανοί βγήκαν στους δρόμους μετά τη δολοφονία της Μάχσα Αμινί
Γαλλικά, μίνι και χιτζάμπ
Η νεαρή αυτοκράτειρα και η Ελλη Αντωνιάδη είχαν πολλά κοινά: έγιναν αχώριστες φίλες, σκιά η μία της άλλης. Ικανές αθλήτριες και προσκοπίνες, που έκαναν μαζί ταξίδια. Αυτή ήταν η συνηθισμένη ζωή των κοριτσιών στο Ιράν, ειδικά στην Τεχεράνη. Αν και πριν από την επανάσταση το χιτζάμπ ήταν ήδη ευρέως διαδεδομένο, οι περισσότερες γυναίκες φορούσαν ρούχα δυτικού τύπου, όπως στενά τζιν, μίνι φούστες και κοντομάνικες μπλούζες. Τα κορίτσια μετά το σχολείο επέλεγαν τα χόμπι τους, με το μπάσκετ να είναι ιδιαίτερα δημοφιλές. Οσο μεγάλωναν, έβγαιναν είτε με την παρέα, είτε με την οικογένεια. Τις Παρασκευές οι δρόμοι ξεχείλιζαν από κόσμο, με πολλές γυναικοπαρέες μάλιστα, για τα δημοφιλή πικνίκ. Αυτά σχεδόν αποτελούν αναπόσπαστο μέρος της ιρανικής κουλτούρας, ειδικά της μεσαίας τάξης - ακόμα και στις σημερινές συνθήκες.
Δείτε το βίντεο: Το Ιράν πριν την «επανάσταση»
Ωστόσο, τώρα οι γυναίκες οφείλουν να είναι καλυμμένες και όχι δίπλα σε κάποιον που δεν είναι ο σύζυγός τους. Ακόμα και αν βρίσκονται υπό την προστασία του, μία λάθος κίνηση μπορεί να επιφέρει ποινή φυλάκισης, μαστίγωμα και δημόσια ταπείνωση. Αυτός είναι και ο λόγος που αποφεύγουν την ψυχαγωγία σε δημόσιους χώρους. Επιπλέον, δεν θα δει κανείς μία παρέα γυναικών να γελάνε, δίχως -τουλάχιστον- να διατρέχουν κίνδυνο να στοχοποιηθούν από την Αστυνομία των Ηθών.
Προτού ξεκινήσουν οι ταραχές, η δημόσια συμπεριφορά των γυναικών του Ιράν έμοιαζε σκηνοθετημένη: αναμενόμενο, αν αναλογιστεί κανείς πόσο πολλές είναι οι γυναίκες που ξαφνικά βλέπουν μπροστά τους το κατακίτρινο ημιφορτηγό από το οποίο ξεπετάγονται είτε πέντε οπλισμένες γυναίκες καλυμμένες από την κορυφή ως τα νύχια με αυστηρά μαύρα τσαντόρ, είτε άνδρες. Χαστουκίζουν τα θύματα και τα απειλούν ότι θα πάνε φυλακή, αν τα μαλλιά έχουν ξεφύγει από το τσαντόρ, αν φοράνε ρουζ ή αν περπατάνε με τρόπο που θεωρείται λάγνος.
Πριν από την επανάσταση, η συντριπτική πλειονότητα των γυναικών έφτανε στην Τριτοβάθμια Εκπαίδευση, ενώ το κράτος από τη πλευρά του χορηγούσε σημαντικές υποτροφίες. Μια τέτοια εξασφάλισαν η Ελλη Αντωνιάδη και η φίλη της Φαράχ, η οποία δεν είχε ακόμα γνωρίσει τον μέλλοντα ηγέτη και παρέμενε μια κοινή θνητή.
Η Ελλη φοιτούσε στη Γαλλική Φιλολογία και η Φαράχ στην Αρχιτεκτονική, όπου γνώρισε τον Σάχη. Χρόνια αργότερα, η Φαράχ εργάστηκε για τα δικαιώματα των γυναικών, μεταξύ των οποίων και η εκπαίδευσή τους. Η Ελλη Αντωνιάδη ήταν η μοναδική γυναίκα πρόεδρος της ελληνικής κοινότητας της Τεχεράνης. Κι εκείνη αφοσιώθηκε στην εξάλειψη του αναλφαβητισμού στο Ιράν.
Γυναίκες υποδέχονται στο αεροδρόμιο του Καράτσι τη σύζυγο του Σάχη, Φαράχ Παχλαβi, τον Φεβρουάριο του 1960
Το 1963 οι γυναίκες της Περσίας ψήφισαν για πρώτη φορά - κάποιες μάλιστα πήραν θέση και στο Κοινοβούλιο. Ο ισλαμικός νόμος, γνωστός ως σαρία, καταργήθηκε και τη θέση του πήρε ο ελβετικός αστικός κώδικας. Προστατεύτηκε ο οικογενειακός θεσμός, καταργήθηκε η πολυγαμία. Αυξήθηκε το κριτήριο για την ηλικία γάμου από τα 13 στα 18 έτη. Δόθηκε στις γυναίκες το δικαίωμα να ζητούν διαζύγιο, αλλά και να διεκδικούν την επιμέλεια των παιδιών τους. Μέχρι τα τέλη της δεκαετίας του 1970, αρκετές γυναίκες υπηρέτησαν στο Κοινοβούλιο του Ιράν και εκατοντάδες ανέλαβαν θέσεις σε τοπικά συμβούλια. Οι Ιρανές γυναίκες αποτελούσαν, επίσης, σημαντικό μέρος του εργατικού δυναμικού, ενώ στην πλειονότητά τους ήταν εγγράμματες.
Ο Σάχης, ο οποίος είχε περάσει όλα τα παιδικά και εφηβικά του χρόνια στην Ελβετία, προσπάθησε να εκμοντερνίσει το Ιράν, ξεκινώντας από τις γυναίκες. Στο πλαίσιο αυτό, επέβαλε τη στέψη της τρίτης συζύγου του, κάτι που δεν είχε ξανασυμβεί στα 2.500 χρόνια της Περσικής Αυτοκρατορίας. Η στιγμή έφτασε τον Οκτώβρη του 1967.
Δείτε το βίντεο: Το μεγαλειώδες πάρτι του Σάχη που κόστισε 635 εκατομμύρια δολάρια!
Οι γυναίκες πρωταγωνίστριες
Οπως υποστήριξε η τελευταία αυτοκράτειρα του Ιράν 33 χρόνια αργότερα, στα απομνημονεύματά της, η βασιλική οικογένεια έπρεπε να αποδείξει ότι η εποχή των Παχλαβί ήταν «μια περίοδος αναγέννησης για τον ιρανικό πολιτισμό». Τίποτα από όλα αυτά, όμως, δεν συγκίνησε τους πολίτες. Αντιθέτως, τους σκανδάλισε - και η ειρωνεία είναι ότι οι γυναίκες όχι απλά συμμετείχαν στην προσπάθεια ανατροπής του Σάχη, αλλά ήταν και πρωταγωνίστριες!
Η αλήθεια είναι ότι η «Λευκή Επανάσταση» δεν αφορούσε όλες τις Ιρανές - αλλά μόνο τα παιδιά της μεσαίας τάξης. Οι ανισότητες είχαν ενταθεί - και το καθεστώς δεν συνδύασε την κοινωνική φιλελευθεροποίηση με πολιτικές ελευθερίες «δυτικού τύπου», ενώ από την άλλη πλευρά καραδοκούσαν οι συντηρητικοί κληρικοί.
Ελάχιστες γυναίκες συνειδητοποιούσαν τι ήταν αυτό που υποστήριζαν ή τι θα επακολουθούσε. Τη στιγμή που ο αυτοκράτορας πνιγόταν στην πολυτέλεια, ο λαός πεινούσε και ας ήταν ελεύθερες οι γυναίκες μιας συγκεκριμένης κοινωνικοοικονομικής τάξης να κυκλοφορούν, να ζουν, να διασκεδάζουν και να εκπαιδεύονται.
Τις συνέπειες της επανάστασης τις κατανόησαν όταν αμέσως μετά την αποπομπή Σάχη οι ιρανικές αρχές ανακοίνωσαν τη νέα πολιτική τους ενάντια στην «κακή χιτζάμπ», όπως αποκαλείται όταν φοριέται λανθασμένα η μαντίλα ή άλλα υποχρεωτικά ρούχα. Τα σεμνά ρούχα επιβλήθηκαν, ενώ μέσα σε μήνες από την ίδρυση της Ισλαμικής Δημοκρατίας οι νόμοι που προστάτευαν τα δικαιώματα των γυναικών άρχισαν να «ξηλώνονται».
Ιρανές μαθήτριες περπατούν γελώντας στους δρόμους του Ισπαχάν τον Μάιο του 1968
Υπό τον Αγιατολάχ Χομεϊνί το νέο θεοκρατικό καθεστώς του Ιράν έδωσε προτεραιότητα στην ισλαμική παράδοση, συγκροτώντας το Σώμα των Φρουρών της Ισλαμικής Επανάστασης ως κλάδο των Ενόπλων Δυνάμεων. Οι άνδρες ήταν και πάλι ελεύθεροι να χωρίσουν τις συζύγους τους με απλή δήλωση, ενώ απέκτησαν την αποκλειστική επιμέλεια των παιδιών τους. Οι γυναίκες δεν μπορούσαν πλέον να υποβάλουν αίτηση διαζυγίου, καταργήθηκαν οι περιορισμοί στην πολυγαμία και η ηλικία γάμου για τα κορίτσια μειώθηκε στα 9 έτη.
Το 1981, το Κοινοβούλιο ενέκρινε τον ισλαμικό νόμο της τιμωρίας, εισάγοντας μαστίγωμα, λιθοβολισμό και καταβολή χρημάτων για εγκλήματα που κυμαίνονται από τη μοιχεία έως την παραβίαση των ισλαμικών ενδυματολογικών κανόνων. Επαγγελματικά οι γυναίκες περιορίστηκαν σε «παραδοσιακά» γυναικεία επαγγέλματα, όπως η διδασκαλία και η Νοσηλευτική. Στα πανεπιστήμια, η ιδέα του διαχωρισμού γυναικών και ανδρών εγκαταλείφθηκε σύντομα ως μη πρακτική, αλλά αυτός ήταν ο αρχικός σχεδιασμός.
Δείτε το βίντεο: Το Ιράν την εποχή του Σάχη
Ο Σάχης στην εξορία
Η Ελλη τα έζησε όλα από πρώτο χέρι. Η ίδια δεν σταμάτησε ποτέ να ταξιδεύει στην Ελλάδα. Εναν χρόνο πριν από την ανατροπή του Σάχη το 1979, φίλοι της την προειδοποίησαν να μην επιστρέψει στο Ιράν, το οποίο έμοιαζε με καζάνι που βράζει. Δεν χρειαζόταν. Ακόμα και στο δικό της σπίτι έγραφαν συνθήματα κατά του Σάχη. Μέλη της οικογένειάς της βίωσαν εκφοβισμό. Ετσι, επέστρεψαν στην Ελλάδα.
Δεν δίστασε, όμως, να σταθεί στη φίλη της στην πιο δύσκολη στιγμή. Ανήκε στην ολιγομελή ομάδα των ανθρώπων που βρέθηκαν δίπλα τους στην οδύσσειά τους. Το τέως βασιλικό ζεύγος, συνοδευόταν από τον προσωπικό φρουρό του Σάχη, συνταγματάρχη Τζαχανμπινί, τον παρκαδόρο του Αμίρ Πουρσόγια, τους Αμερικανούς συμβούλους Ρόμπερτ Αρμάο και Μαρκ Μορς, τη βασίλισσα και την Ελλη Αντωνιάδη.
Σήμερα, οι γυναίκες που εγκατέλειψαν το Ιράν στέκονται στο πλευρό των αδελφών τους. Η χήρα του Σάχη, η οποία συνεχίζει να ζει στην εξορία, απαντά σε εκατοντάδες email καθημερινά από μητέρες και νέες γυναίκες που παραπονιούνται για τα δεινά τους, παραδεχόμενες ότι δεν είχαν κατανοήσει πού θα οδηγούσε η Eπανάσταση.
Από την άλλη, ίσως και η Φαράχ, από την πλευρά της, να έχει πλέον μάθει ότι όταν η ύβρις διαπράττεται, επέρχεται αναπόφευκτα η νέμεσις. Το σύστημα διακυβέρνησης της απόλυτης μοναρχίας, η θεϊκή καταγωγή και η θέληση του Σάχη, που αποτελούσε νόμο, αλλά κυρίως η βίαιη, αυθάδης και αλαζονική στάση του απέναντι στους πολίτες της χώρας του παραβίασαν την ηθική τάξη. Το μόνο σίγουρο είναι ότι οι χαμένοι της κατά βάση αστικής επανάστασης που ανέτρεψε τον Σάχη και μετατράπηκε σε ισλαμική ήταν και παραμένουν οι γυναίκες.
