Οι λέξεις που σφράγισαν το 2022

Ας κάνουμε μια υπόθεση εργασίας. Τι θα απαντούσατε αν σας ζητούσαν να περιγράψετε σε δύο, άντε το πολύ τρεις λέξεις το 2022; Σίγουρα δεν θα λέγατε με την κεκτημένη ταχύτητα που ο μέσος ντόπιος τράπερ φτύνει τις ρίμες του ότι ήταν η χρονιά του gaslighting και του goblin mode. Αν οι δύο παραπάνω νεολογισμοί δεν σας λένε απολύτως τίποτα, τότε μάλλον κάτι πηγαίνει πολύ λάθος στη σύνδεσή σας με το τώρα.

Οπως κάθε χρόνο, έτσι και φέτος το Merriam-Webster, δηλαδή το αρχαιότερο αμερικανικό λεξικό στον κόσμο, αλλά και το αντίπαλον δέος του, το Λεξικό της Οξφόρδης, ανακοίνωσαν λίγες εβδομάδες προτού το 2022 σφυρίξει τη λήξη του τις λέξεις που όρισαν, χαρακτήρισαν και τελικά σφράγισαν τις προηγούμενες 365 ημέρες. Και μπορεί το gaslighting των Αμερικανών και το goblin mode των Βρετανών να είναι, σύμφωνα με τους ειδήμονες που τις επέλεξαν, λέξεις από τη ζωή βγαλμένες, όμως τουλάχιστον σε πρώτη ανάγνωση δεν προκαλούν αίσθημα ταύτισης ή, πολύ περισσότερο, την ανακούφιση ότι κάποιος κατάφερε να περιγράψει αυτό που έχει τρυπώσει τον τελευταίο χρόνο στο συλλογικό ασυνείδητο και το κατατρώει όπως ο σκόρος τα μάλλινα. Να πάρουμε όμως τα πράγματα με τη σειρά.

Οι Αμερικανοί σκαπανείς της λεξιλογικής γνώσης είδαν πολλούς όρους να αυξάνουν τη δημοτικότητά τους μέσα στο 2022. Μέτρο τους ήταν φυσικά το πλήθος των αναζητήσεων στην ηλεκτρονική έκδοση του Merriam-Webster. Οι περισσότερες από τις λέξεις που αναζήτησαν οι χρήστες του Διαδικτύου ήταν λίγο-πολύ αναμενόμενες, όπως η «Omicron» (από την ομώνυμη μετάλλαξη του κορωνοϊού), οι ολιγάρχες που ελέω της ρωσικής εισβολής στην Ουκρανία έγιναν πιο επίκαιροι κι από κορεατικό K-pop boy band, αλλά και ο τίτλος της βασίλισσας-συζύγου (queen consort) που κατέκτησε δάφνες viral μετά τον θάνατο της βασίλισσας Ελισάβετ και την άνοδο στον θρόνο της Αγγλίας του βασιλιά Καρόλου χεράκι-χεράκι με την Καμίλα Πάρκερ Μπόουλς.

Υπήρχε βέβαια και μια λέξη-έκπληξη. Τόσο δημοφιλής και διαδεδομένη που δεν άφησε στους Αμερικανούς άλλη επιλογή παρά να την προκρίνουν ως λεξιλογικό φετίχ της χρονιάς. Και εγένετο gaslighting, δηλαδή μια λέξη με μεταφορική σημασία που ήρθε να περιγράψει μια πολύ σκληρή και πολύ σύγχρονη μορφή χειραγώγησης. Εκείνη που οδηγεί κάποιον να αμφιβάλλει διαρκώς για τον εαυτό του, να διαπραγματεύεται από την αρχή ακόμα και την πιο στέρεη και αυταπόδεικτη αλήθεια, να υιοθετεί και να ενστερνίζεται οτιδήποτε ανήκει στη σφαίρα του ψεκασμένου. Πόσο 2022!

«Σε μια εποχή παραπληροφόρησης, fake news, θεωριών συνωμοσίας, γεμάτη από τρολ και deep fakes, το gaslighting αναδύθηκε ως η λέξη των καιρών μας», ανέφερε, μεταξύ άλλων, η επίσημη ανακοίνωση του Merriam-Wesbster που ενημέρωνε την οικουμένη ότι ο συγκεκριμένος όρος αύξησε τις αναζητήσεις του κατά 1.740% το 2022. Είναι πραγματικά κρίμα που ο πατέρας της λέξης δεν ζει για να απολαύσει το απόγειό της. Ηταν 1936 όταν ο Βρετανός συγγραφέας Πάτρικ Χάμιλτον, καθηλωμένος σωματικά από ένα αυτοκινητικό ατύχημα και σακατεμένος ψυχολογικά από την αυτοκτονία της μητέρας του, έγραψε το θεατρικό έργο με τον τίτλο «Gaslight». Ποια ήταν η υπόθεση;

Στη βικτωριανή Αγγλία του 1880 ένας πανούργος τύπος έκανε ό,τι περνούσε από το χέρι του για να πείσει τη σύζυγό του πως είναι ψυχικά διαταραγμένη. Ενα από τα μέσα που απεργαζόταν για να πετύχει τον σκοπό του ήταν να κάνει τις λάμπες γκαζιού να τρεμοπαίζουν. Οταν εκείνη τον ρωτούσε τρομαγμένη τι συνέβαινε εκείνος της απαντούσε πως προφανώς τα μάτια της έκαναν πουλάκια. Για την ιστορία αξίζει να αναφέρουμε ότι η γυναίκα αντιλήφθηκε την πλεκτάνη του άνδρα και, συνεπικουρούμενη από έναν επιθεωρητή, τον παγίδευσε και τον οδήγησε στη φυλακή.

Ασύνδετες έννοιες

Την εποχή που γράφτηκε το έργο μπορούσε ακόμα κανείς, ακόμα και με χρονοκαθυστέρηση, να ξεδιαλύνει την αλήθεια από ένα εξόφθαλμο ψέμα. Κανόνας που προφανώς δεν ισχύει σήμερα. Κι αυτό είναι κάτι που έρχεται να επιβεβαιώσει το φαινομενικά -και μόνο- ασύνδετο gaslighting των Αμερικανών με το goblin mode των Βρετανών.

Εκείνο που κατά κυριολεξία θα μεταφραζόταν ως «λειτουργία καλικάντζαρου» χρησιμοποιείται κατά κόρον στην αγγλική αργκό για την καθ’ υπερβολήν περιγραφή της στάσης cowgirl στο σεξ, ενώ στις μέρες μας έχει γίνει συνώνυμο με το να ζει κανείς χωρίς να δίνει δεκάρα για τη γνώμη των άλλων, τις νόρμες και τους κανόνες. Οι ειδικοί μάλιστα επισημαίνουν ότι η συγκεκριμένη τάση κερδίζει όλο και περισσότερους θιασώτες ειδικά από τη στιγμή που την πανδημία διαδέχτηκε ο πόλεμος στην Ουκρανία, που τον διαδέχτηκε η ενεργειακή κρίση, που τη διαδέχτηκε ο πληθωρισμός κ.ο.κ και είναι ενδεικτική της δυσκολίας εύρεσης μιας νέας νοηματοδότησης της ζωής.

Η εν λόγω φράση είχε ραντεβού με τα 15 λεπτά δημοσιότητάς της πέρυσι τον Φεβρουάριο, όταν η ηθοποιός Τζούλια Φοξ (βλ. «Uncut Gems») αποφάσισε να χωρίσει από τραπέζης και κλίνης με τον Κάνιε Γουέστ. Ενα χαλκευμένο δημοσίευμα που κυκλοφόρησε στο Twitter παρουσίασε το πρώην έτερο ήμισυ του ράπερ να αιτιολογεί τον χωρισμό επειδή ο Γουέστ δεν βαστούσε το γεγονός ότι εκείνη βρισκόταν διαρκώς σε goblin mode.

Η ψεύτικη δήλωση υιοθετήθηκε ομόθυμα, χωρίς καμία διασταύρωση ή επιβεβαίωση, από τον παγκόσμιο Τύπο (από τα σκανδαλοθηρικά έντυπα μέχρι τις θεωρούμενες βίβλους του lifestyle και της μόδας) και απέδειξε με τον πιο ανάγλυφο τρόπο πόσο έτοιμοι είμαστε όλοι να καταπιούμε αμάσητο, να χωνέψουμε και να μεταβολίσουμε όποιο ψέμα ή τέλος πάντων όποια μισή αλήθεια μας σερβίρουν.

Οι λεξικογράφοι της Οξφόρδης που για το 2021 είχαν επιλέξει ως λέξη της χρονιάς το προφανώς προβλέψιμο vax (βλ. εμβόλιο), φέτος υπερέβαλαν εαυτόν σε πρωτοτυπία, ζητώντας μάλιστα τη γνώμη του κοινού που κλήθηκε να ψηφίσει ανάμεσα στις επικρατέστερες λέξεις της χρονιάς. Το goblin mode κατάφερε να επικρατήσει ακόμα στη μάχη του με το metaverse.

Ηταν μια δίκαιη νίκη, ειδικά αν λάβει κανείς υπόψη πως μπορεί στην Ελλάδα να μην έχουμε τη φράση ψωμοτύρι, όμως την υπηρετήσαμε τη χρονιά που πέρασε και μάλιστα με ευλάβεια θρησκευτικής κοπής, ακόμα κι αν δεν έχουμε την παραμικρή ιδέα πώς το πράξαμε. Αυτό τουλάχιστον τεκμαίρεται από τις αναζητήσεις της χρονιάς, τις οποίες ανακοίνωσε την εβδομάδα που μας πέρασε η Google, συνδράμοντας και αυτή στην ανασκόπηση του έτους. Ειδικά στις κατηγορίες «Τι», «Πότε» και «Γιατί».

Μπορεί, για παράδειγμα, η ρωσική εισβολή στην Ουκρανία να μαίνεται σε όλη τη διάρκεια της χρονιάς και το μέλλον της ανθρωπότητας να μοιάζει πιο άδηλο από ποτέ, όμως στην Ελλάδα μία από τις πιο δημοφιλείς αναζητήσεις, και συγκεκριμένα η 8η δημοφιλέστερη στην ενότητα «Πότε», ήταν το «πότε καταβάλλονται οι συντάξεις Ιουλίου», ερώτημα που προφανώς συνδέεται με το έκτο πιο δημοφιλές που δεν ήταν άλλο από το «πότε κλείνουν τα σχολεία για καλοκαίρι». Κλειστά σχολεία και σύνταξη Ιουλίου κάνουν ακόμα και τη βουλωμένη μύτη να οσφρίζεται διακοπάρες. Διάχυτη ήταν η αγωνία μας και φέτος αναφορικά με το «πότε πέφτει το Πάσχα», «πότε τελειώνουν οι “Αγριες Μέλισσες”» και βέβαια με το «πότε αλλάζει η ώρα», ερωτήσεις που κατέλαβαν τις τρεις πρώτες θέσεις της κατηγορίας.

Η ενότητα «γιατί»

Το δίχως άλλο ενδιαφέρον έχει και η ενότητα «Γιατί» που δημοσίευσε η Google. Ναι, μπορεί να μας απασχόλησε το «γιατί γίνεται πόλεμος», απορία που έλαβε την πρώτη θέση, όμως το ίδιο καυτά ήταν τα ερωτήματα σχετικά με το «γιατί δεν τρώω πια χταπόδια», «γιατί δεν χάνω κιλά», «γιατί σκότωσε τα παιδιά της η Μήδεια», «γιατί ιδρώνω πολύ».

Εύφημο μνεία αξίζει και το όγδοο δημοφιλέστερο ερώτημα της σχετικής λίστας, δηλαδή το «γιατί νυστάζω συνέχεια». Τη θέση της μηχανής αναζήτησης ως φωτεινού παντογνώστη, που μπορεί δυνητικά να απαντήσει τα πάντα, επιβεβαιώνει και η ενότητα με τα «τι». «Τι είναι πρόταση μομφής», «τι είναι η ρήτρα αναπροσαρμογής», «τι είναι το ΝΑΤΟ», «τι είναι η αφασία» και βέβαια «τι είναι η κεταμίνη» ήταν κάποια από τα πιο επιτακτικά ζητήματα στα οποία αναζητήσαμε απάντηση.

Βέβαια καμία άλλη λίστα δεν αποκρυσταλλώνει καλύτερα τη συλλογική μας σύγχυση από εκείνη με τα πρόσωπα που έλαμψαν διά της δημοτικότητάς τους στα γκουγκλαρίσματα. Μια προφυλακισμένη υπόδικη (Ρούλα Πισπιρίγκου), ένας άνδρας που συνδέθηκε με την υπόθεση διαρροής του ερωτικού βίντεο της Ιωάννας Τούνη (Μάκης Κατμετζόγλου) και ο Μαυρίκιος Μαυρικίου (μια κατηγορία μόνος του) βρέθηκαν στο βάθρο των πιο λαοπρόβλητων αναζητήσεων της χρονιάς.

Ακολούθησαν ο Μαρσέλο, η Σοφία Χατζηπαντελή, ο Χάμες Ροντρίγκες, ο Γουίλ Σμιθ, ο Λεξ και η Αμπερ Χερντ. Τη σχετική λίστα ολοκλήρωσε ο Βαλάντης, παρουσία που κάνει παραπάνω από χρήσιμη, αν όχι απαραίτητη, την επισήμανση ότι τα δεδομένα αφορούν το 2022 και όχι το 1992. Εκτός κι αν τα στατιστικά του Google βάλθηκαν να μας κάνουν συλλογικό gaslighting.