Τι πρέπει να ξέρετε για τους πιλότους όταν μπαίνετε σε αεροπλάνο!

Αν επιβεβαιωθεί η υπαιτιότητα του μοιραίου συγκυβερνήτη -όταν 149 ανύποπτοι άνθρωποι γίνονται, ερήμην και παρά τη θέλησή τους, θύματα και συνοδοί ενός πιλότου που επέλεξε να αυτοκτονήσει ρίχνοντας ένα Airbus στις Αλπεις- πολύ δύσκολα μπορεί να μιλήσει κάποιος για οτιδήποτε άλλο εκτός από μια άδικη μαζική θυσία.

Ωστόσο, ενόσω η υφήλιος προσπαθεί να επεξεργαστεί και να κατανοήσει το ακατανόητο και απονενοημένο, κάθε είδους προσεγγίσεις για την ασφάλεια των αεροπορικών πτήσεων κάνουν την εμφάνισή τους στα ΜΜΕ. Λόγω της ιδιαιτερότητας του συμβάντος, τη σύνδεση του ανείπωτου εγκλήματος με την ψυχική ισορροπία του φερόμενου ως αυτόχειρα και δράστη Αντρέας Λούμπιτς, η τάση που επικρατεί στην ανάλυση της πολύνεκρης τραγωδίας είναι μοιραία κυρίως ψυχολογική. Ο Λούμπιτς δεν ήταν ο πρώτος που οραματίστηκε το τέλος του στα πηδάλια ενός επιβατηγού αεροσκάφους, είναι όμως εκείνος που θα χρεωθεί το ξύπνημα ενός αρχέγονου τρόμου για κάθε επιβάτη, μιας φοβίας τόσο παλιάς όσο και η ίδια η πολιτική αεροπορία: «Ποιος χειρίζεται τα πηδάλια σ’ αυτό το αεροπλάνο; Ποιος είναι αυτός που μιλάει στον θάλαμο των επιβατών με τόσο ήρεμη και καθησυχαστική φωνή; Πώς μπορούμε να είμαστε σίγουροι ότι ξέρει τι κάνει, ότι δεν θα καταληφθεί από μια ξαφνική κρίση, ότι -μετά το δυστύχημα της Germanwings- δεν θα εμφανιστεί άλλος ένας με εξίσου διαταραγμένο ψυχισμό, παρανοϊκός, αυτοκαταστροφικός κ.ο.κ.»; Ο Αντρέας Λούμπιτς πέτυχε σχεδόν ό,τι και οι Αραβες πιλότοι αυτοκτονίας στις 11 Σεπτεμβρίου του 2001 στις ΗΠΑ. Επληξε γι’ άλλη μία φορά την υποσυνείδητη εμπιστοσύνη εκατομμυρίων ανθρώπων στο αεροπλάνο ως το ασφαλέστερο μέσο μεταφοράς. Και ενώ η ουσία δεν αλλάζει, εφόσον οι αεροπορικές μετακινήσεις εξακολουθούν να εμφανίζουν εξαιρετικά χαμηλό ποσοστό ατυχημάτων, ο αιωνίως αστάθμητος παράγοντας της ψυχοσύνθεσης του ατόμου που χειρίζεται το σκάφος επανέρχεται στο προσκήνιο ως μεταβλητή που μπορεί να προκαλέσει τον απόλυτο όλεθρο. Νέες προδιαγραφές για ακόμη πιο αυστηρή επιλογή και έλεγχο της ψυχικής υγείας των πιλότων, νέα πρωτόκολλα για το πόσοι και ποιοι πρέπει να βρίσκονται ανά πάσα στιγμή στο πιλοτήριο, ακόμη και ένα νέου τύπου «μαύρο κουτί» που δεν θα πέφτει μαζί με το αεροπλάνο -απλώς και μόνο διότι δεν θα βρίσκεται μέσα σε αυτό- είναι μερικά από τα μέτρα τα οποία πρόκειται να εφαρμοστούν στο αμέσως προσεχές μέλλον, αλλάζοντας το παγκόσμιο πλαίσιο λειτουργίας των αεροπορικών ταξιδιών. Παρ’ όλα αυτά, «όσο πιο αυστηροί και αν γίνουν οι έλεγχοι και οι εξετάσεις ικανότητας των πιλότων, ποτέ δεν θα μπορέσει κάποιος να αποκλείσει το απρόβλεπτο», λέει στο «ΘΕΜΑ» η κυρία Χρύσα Στάθη, γενική ιατρός και εξουσιοδοτημένη από την Υπηρεσία Πολιτικής Αεροπορίας (ΥΠΑ) εξετάστρια χειριστών αεροσκαφών.



Συγκέντρωση για τα θύματα του μοιραίου Airbus. Αν και πολλοί πιλότοι αποδεικνύονται ήρωες στην κρίσιμη κατάσταση που προκύπτει στον αέρα, η οποία απαιτεί την αυτενέργεια, την εφευρετικότητα και την ψυχραιμία τους, με τον ίδιο εγωκεντρισμό αλλά από την ανάποδη ο Λιούμπιτς είναι αυτός που αποφάσισε να «σώσει» από τη ματαιότητα του κόσμου όσους έλαχε να ταξιδεύουν μαζί του στην τελευταία τους πτήση

Η κυρία Στάθη έχει κάνει ειδική μετεκπαίδευση στο Κέντρο Αεροπορικής Ιατρικής της Lufthansa στη Φρανκφούρτη, οπότε διαθέτει εκ των έσω την εμπειρία του τρόπου με τον οποίο κρίνεται η ικανότητα και η επάρκεια ανθρώπων όπως ο Αντρέας Λούμπιτς: «Αν το ιατρικό συμβούλιο της Lufthansa δεν κατάφερε να διακρίνει τις όποιες ψυχικές διαταραχές του συγκεκριμένου ατόμου, τότε μάλλον κανείς δεν θα ήταν σε θέση να το κάνει. Διότι μιλάμε για έναν πολυπρόσωπο, σύνθετο και εξαιρετικά αποτελεσματικό ιατρικό οργανισμό. Θα έλεγα ένα κανονικό νοσοκομείο (χωρίς χειρουργεία), το οποίο αναλύει εξονυχιστικά το φάκελο κάθε υποψήφιου ή εν ενεργεία πιλότου. Στις συνεντεύξεις από τις οποίες περνούν οι εξεταζόμενοι δεν αφήνεται τίποτα στην τύχη. Ας πούμε, στο πλαίσιο της εκπαίδευσης που έλαβα εγώ ως εξετάστρια διδάχτηκα να παρατηρώ τα πάντα στη συμπεριφορά του εξεταζόμενου. Για παράδειγμα, αν αντί του ανελκυστήρα χρησιμοποίησε τις σκάλες, μήπως έχει κλειστοφοβία; Αν το χέρι του είναι ιδρωμένο, αν είναι εσωστρεφής ή πέρασε γρήγορα στην οικειότητα και τον ενικό μαζί με δεκάδες άλλες λεπτομέρειες. Η εντύπωση που έχω εγώ για το Κέντρο Αεροπορικής Ιατρικής της Lufthansa είναι ότι οι γιατροί εκεί, ανεξαρτήτως ειδικότητας και όχι μόνο οι ψυχίατροι, λειτουργούν με τη λογική ότι αναζητούν άτομα ακριβώς σαν τον Λούμπιτς, εκείνον δηλαδή που θα μπορούσε να ρίξει ένα αεροπλάνο, προκειμένου φυσικά να τον απομονώσουν και να τον αποκλείσουν».

Στην Ελλάδα, μαζί με την αυθυπαρξία της Ολυμπιακής τελείωσε και το Κέντρο Αεροπορικής Ιατρικής που λειτουργούσε υπό την αιγίδα της, αφήνοντας μόνο το αντίστοιχο εργαστήριο του 251 Γενικού Νοσοκομείου Αεροπορίας να εξετάζει την πτητική επάρκεια των πιλότων. Οι συμβεβλημένοι με την ΥΠΑ εξεταστές-ιατροί ελέγχουν βάσει μιας τυποποιημένης διαδικασίας την ικανότητα των ιπταμένων και χορηγούν το αντίστοιχο πιστοποιητικό ή ζητούν περαιτέρω εξετάσεις αν εντοπίσουν κάποιο ζήτημα υγείας που χρήζει ειδικής αντιμετώπισης. Ωστόσο, η τελική απόφαση για την καταλληλότητα των πιλότων ανήκει στην ΥΠΑ, η οποία όμως δεν διαθέτει μηχανισμό ελέγχου των εγγράφων κάθε ιπταμένου πριν από κάθε πτήση. Ετσι, τελικά επαφίεται στον ίδιο τον εξεταζόμενο και την εταιρεία για λογαριασμό της οποίας πετά να διασφαλίζει την ιδανική σωματική και ψυχική κατάστασή του.

Εθισμένοι στην πτήση

Η από πρώτο χέρι εμπειρία της κυρίας Στάθη από τη μαθητεία της στη Φρανκφούρτη μοιάζει να αντιφάσκει με την πρόσφατη ομολογία εκπροσώπων της Lufthansa σχετικά με τους ψυχολογικούς ελέγχους που η εταιρεία διενεργεί -ή που μάλλον δεν διενεργεί- στο ιπτάμενο προσωπικό της. Στην πράξη, όμως, η Lufthansa, όπως και κάθε άλλη ευρωπαϊκή αεροπορική εταιρεία, σε ό,τι αφορά τον ιατρικό φάκελο, τις περιοδικές επανεξετάσεις των χειριστών κ.λπ. εφαρμόζει τους κανονισμούς της European Aviation Safety Agency (EASA). Εφόσον λοιπόν οι πιλότοι έχουν πάρει την άδεια πτήσης και στον ιατρικό φάκελό τους δεν αναφέρεται εξαρχής ψυχική νόσος (π.χ. σχιζοφρένεια, επιληψία κ.λπ.) τόσο σοβαρή ώστε θα τους καθιστούσε αυτομάτως ακατάλληλους για το επάγγελμα του χειριστή αεροσκάφους, μόνο αν υποπέσει στην αντίληψη του εξεταστή κάτι ύποπτο θα κληθεί η συνδρομή ψυχιάτρου. Εκ των υστέρων και αφού πλέον γνωρίζουμε τι συνέβη με το Airbus στις γαλλικές Αλπεις, η αμέλεια της Germanwings ή της μητέρας-εταιρείας Lufthansa στην περίπτωση του Αντρέας Λούμπιτς, μπορεί να μοιάζει εγκληματική. Στην πραγματικότητα, όμως, ακόμη και για πεπειραμένους, προσεκτικούς και αυστηρούς εξεταστές είναι εξαιρετικά δύσκολο να γράψουν τη λέξη «ακατάλληλος» στον ιατρικό έλεγχο κάποιου ιπτάμενου - και δη για κάποια ψυχολογικά συμπτώματα τα οποία ενδέχεται να μην οδηγούν απαραιτήτως σε νόσημα. Οι πιλότοι, ούτως ή άλλως, δεν είναι συνηθισμένοι άνθρωποι, πρώτα απ’ όλα διότι στην πλειονότητά τους είναι εξαρτημένοι από την ίδια την πτήση, εθισμένοι στο ίδιο τους το επάγγελμα. Ακριβώς γι’ αυτό τον ιδιαίτερο λόγο, αλλά και επειδή η κρίση στον χώρο των αερομεταφορών της περιόδου 2008-09 οδήγησε σε βίαιες ανατροπές στην ειδική αγορά εργασίας τους, οι χειριστές αεροσκαφών είναι επίσης οι τελευταίοι που θα αποκάλυπταν κατά την περιοδική τους ιατρική εξέταση ένα ψυχολογικό πρόβλημα. Δεν πρέπει, επίσης, να ξεχνάμε ότι οι ψυχικές παθήσεις σε πολύ μεγάλο βαθμό έρχονται στην επιφάνεια κατά κανόνα επειδή ο ίδιος ο πάσχων αναζητά βοήθεια και θεραπεία.

Το τυπικό προφίλ του πιλότου είναι αυτό ενός ανθρώπου που είναι αυτάρκης, που βρίσκει λύσεις και δεν προκαλεί προβλήματα, που δεν ψάχνει για εξομολογητή - πόσο μάλλον για ψυχίατρο. Ο πιλότος βασίζεται στην αυτοπεποίθηση και το κύρος του και δεν θα έκανε τίποτα που θα έθετε σε κίνδυνο ούτε τον αυτοσεβασμό, ούτε βέβαια τη δουλειά του. Δεν είναι τυχαίο ότι μπορούν να κάνουν, σύμφωνα με την κοινή εντύπωση που αποτυπώνεται σε διάφορες εξειδικευμένες μελέτες, εξωπραγματικά ανδραγαθήματα όπως π.χ. αυτό του Αμερικανού κυβερνήτη Ντέιβιντ Κρόνιν, ο οποίος το 1989 κατάφερε να προσγειώσει ένα Boeing 747 στο οποίο είχε συμβεί αιφνίδια αποσυμπίεση της καμπίνας εν πτήσει, λόγω αποκόλλησης της θύρας στον χώρο αποσκευών. Κάθε φορά που οι ερευνητές προσπάθησαν να αναπαραστήσουν το συμβάν, το αεροσκάφος έπεφτε, ο Κρόνιν όμως έσωσε στ’ αλήθεια 346 από τις 355 ψυχές που μετέφερε από το Σαν Φρανσίσκο στο Σίδνεϊ της Αυστραλίας.

Σε ό,τι αφορά την επιδεξιότητα, την τόλμη και τη φαντασία ενός κυβερνήτη, ελάχιστοι μπορούν να αναμετρηθούν με τον Τσέσλι Σαλενμπέργκερ, ο οποίος τον Ιανουάριο του 2009 μετέτρεψε για λίγο σε υδροπλάνο ένα Airbus A320, πανομοιότυπο με αυτό που κονιορτοποιήθηκε στις γαλλικές Αλπεις πριν από λίγες ημέρες. O Σαλενμπέργκερ προσυδάτωσε το αεροπλάνο στον ποταμό Χάτσον της Νέας Υόρκης, έχοντας χάσει και τους δύο κινητήρες. Ο ίδιος εγωκεντρισμός, αλλά από την ανάποδη, θα μπορούσε να ανιχνευτεί σε χειριστές όπως πιθανώς ο Αντρέας Λούμπιτς, σε άτομα που κατάφεραν να θάψουν βαθιά μέσα τους τη διαστροφή και την αρρώστια, που αποφασίζουν να «σώσουν» από τη ματαιότητα του κόσμου και την επώδυνη ύπαρξη όσους έλαχε να ταξιδεύουν μαζί τους στην τελευταία τους πτήση.

Το προφίλ του ιδανικού πιλότου

Μολονότι η Lufthansa αντιμετώπισε την τραγωδία του Airbus 320 της Germanwings μάλλον ενοχικά, αφήνοντας την υπεράσπισή της στην κρίση τρίτων, όπως σε ενώσεις πιλότων ή ψυχιάτρων, ή ακόμη και στα ΜΜΕ, η αμερικανική «Wall Street Journal», για παράδειγμα, αναφέρει ότι η Lufthansa και οι θυγατρικές της έχουν τη φήμη υπερβολικά αυστηρών εταιρειών, εφόσον μόλις το 7% των υποψήφιων πιλότων περνά το αρχικό ξεσκαρτάρισμα και τις συναφείς ψυχολογικές δοκιμασίες. Οπως αναφέρεται σε μια έρευνα της NASA, οι πιλότοι της πολιτικής αεροπορίας δηλώνουν ελάχιστα νευρικοί, αγχώδεις ή ευέξαπτοι. Από τους 93 κυβερνήτες αεροσκαφών που συμμετείχαν στην έρευνα μόλις το 13% παραδέχτηκε ότι έχει τάσεις κατάθλιψης. Το 57% εξ αυτών θεώρησε ότι δεν άγεται και φέρεται από παρορμήσεις. Οπως ήταν εύλογο, 72% εξ αυτών αρνούνται ότι είναι ψυχικά ευάλωτοι, ενώ αντίστοιχα ποσοστά καταγράφηκαν και στους τομείς της κοινωνικότητας, της ενεργητικότητας και της ευχάριστης παρουσίας. Το συμπέρασμα της έρευνας, κατά τη NASA, είναι ότι το βασικό προφίλ προσωπικότητας του πιλότου πολιτικών αεροσκαφών δείχνει ένα άτομο συναισθηματικά ισορροπημένο, πειθαρχημένο, με οξυμένη αντίληψη και ικανότητα συγκέντρωσης και στοχοπροσήλωσης, με υψηλή αίσθηση καθήκοντος και προσφοράς στο κοινωνικό σύνολο. Οπως και να ’χει, πάντως, οι Αμερικανοί σημειώνουν ότι στις δικές τους αερογραμμές, κάποιος σαν τον Αντρέας Λούμπιτς, ο οποίος είχε μόλις 630 ώρες πτήσεις στο ενεργητικό του, δεν θα βρισκόταν ποτέ μόνος στο πιλοτήριο. Το ελάχιστο όριο στις ΗΠΑ είναι 1.500 ώρες.

Επίγειο στο μέλλον το «μαύρο κουτί»

Για λόγους ασφαλείας η πόρτα του θαλάμου διακυβέρνησης ανοίγει μόνο με συνδυασμό και τη θέληση των πιλότων, για λόγους ασφαλείας και πάλι όμως αυτό θα πρέπει να τροποποιηθεί εκ νέου. Οι επιθέσεις στους Δίδυμους Πύργους το 2001 κατέστησαν υποχρεωτικό το πρώτο μέτρο, η πτώση του Airbus της Germanwings όμως πιθανότατα θα επιβάλει την υποχρεωτική παρουσία τουλάχιστον δύο μελών του πληρώματος μέσα στο πιλοτήριο ανά πάσα στιγμή και άρα την επαναφορά του τρίτου ατόμου που είχε καταργηθεί τα τελευταία χρόνια λόγων περικοπών.
Ωστόσο, η πιο σημαντική αλλαγή που συζητείται έντονα στην πολιτική αεροπορία, ιδιαίτερα υπό την πίεση των ατυχημάτων που έχουν σοκάρει το τελευταίο διάστημα την παγκόσμια κοινή γνώμη, αφορά στο περιβόητο «μαύρο κουτί», τη συσκευή καταγραφής δεδομένων με την οποία είναι υποχρεωτικά εξοπλισμένο κάθε αεροσκάφος. Σχεδιάζεται η αξιοποίηση της σύγχρονης επικοινωνιακής τεχνολογίας με στόχο τη συνεχή καταγραφή των δεδομένων από κάθε αεροπλάνο που βρίσκεται εν πτήσει σε οποιοδήποτε σημείο του εναέριου χώρου της Γης και σε πραγματικό χρόνο. Η διαχείριση των λεγόμενων «big data», δηλαδή των ψηφιακών δεδομένων τεράστιου όγκου, είναι πλέον εφικτή και βάσει αυτής θα μπορούσε να δημιουργηθεί ένα επίγειο δίκτυο λήψης, αποθήκευσης και επεξεργασίας όλων εκείνων των στοιχείων -ενδεχομένως δε και πολύ περισσότερων- που θα μεταδίδονται και θα αναμεταδίδονται μέσω δορυφόρου ανά πάσα στιγμή από τους πομπούς των αεροσκαφών. Με τον τρόπο αυτό επί της ουσίας καταργείται το «μαύρο κουτί» και μαζί του η αγωνία για την ανεύρεσή του ύστερα από κάθε τραγικό και ανεξήγητο συμβάν.