Έντουαρντ Τέλερ: Ποιος ήταν ο «πατέρας» της βόμβας υδρογόνου

«Είναι αγόρι». Αυτό το μήνυμα έστελνε την 1η Νοεμβρίου 1952 ο πατέρας της «βόμβας υδρογόνου» Εντουαρντ Τέλερ σε μια συνεργάτιδά του στο ίδιο πείραμα που βρισκόταν στο Αλαμο. Εκείνος παρατηρούσε από το Μπέρκλεϊ στην Καλιφόρνια τον δείκτη ενός σεισμογράφου καθώς πραγματοποιούσε ένα τεράστιο άλμα τη στιγμή της δοκιμαστικής έκρηξης χιλιάδες χιλιόμετρα πιο μακριά επάνω σε ένα κοραλλιογενές σύμπλεγμα νησιών του Ειρηνικού ωκεανού, την ατόλη Ενεουέτακ.

Το μέγεθος της έκρηξης τον είχε πείσει ότι όλα είχαν πάει καλά. Ο Τέλερ ήταν ο εισηγητής στην αμερικανική κυβέρνηση μιας βόμβας που θα ήταν ακόμη πιο ισχυρή, άρα θα προξενούσε ακόμη μεγαλύτερες απώλειες, σε σχέση με την ατομική βόμβα. Διότι, σε γενικές γραμμές, η πρόταση ήταν για μια βόμβα που θα περιείχε μια μικρότερη ατομική βόμβα και με την ενέργεια της πρώτης αυτής έκρηξης θα προκαλούνταν σύντηξη πυρήνων υδρογόνου σε ένα δεύτερο στάδιο. Η τεράστια ενέργεια από αυτό το στάδιο θα χρησιμοποιούνταν μαζί με τα νετρόνια που προκύπτουν για αντίδραση με λίθιο και για να δημιουργηθεί τρίτιο και με τη σειρά του να δώσει σύντηξη και στο τέλος πάλι ατομική σχάση σε ουράνιο που περιβάλλει όλη την υπόλοιπη κατασκευή ανεβάζοντας σε πρώτη φάση την ισχύ μιας τέτοιας βόμβας κατά 500 φορές σε σχέση με εκείνη που έπεσε στη Χιροσίμα. Αυτό που εννοούσε με τη συμβολική φράση «είναι αγόρι» ήταν πως η έκρηξη είχε αρκετή ισχύ, άρα το λεγόμενο μοντέλο Τέλερ-Ούλαμ, μια ακόμη πιο ισχυρή βόμβα, θα μπορούσε να δώσει ό,τι περίμενε η αμερικανική κυβέρνηση στο πλαίσιο του ανταγωνισμού με την αντίπαλη πλευρά.

Η βόμβα «με τα όλα της» έφθασε να ζυγίζει περίπου 74 τόνους. Η έκρηξη δημιούργησε ένα νέφος με διάμετρο περίπου 3 χιλιόμετρα, το οποίο έφθασε σε ύψος 17 χιλιομέτρων, μέσα σε 90 δευτερόλεπτα, και συνέχισε να ανεβαίνει έως τα 33 χιλιόμετρα ενώ απλώθηκε σε ακτίνα 80 χιλιομέτρων. Δημιουργήθηκε ένας κρατήρας με διάμετρο 1,9 χιλιόμετρα και βάθος 50 μέτρα. Δημιούργησε κύματα ύψους 6 μέτρων που σάρωσαν κάθε υποψία βλάστησης στα κοραλλιογενή αυτά νησιά, ενώ θραύσματα από ραδιενεργά πλέον κοράλλια έπεφταν επάνω σε παραπλέοντα πλοία. Μέσα σε αυτό το σκηνικό κόλασης (ξανα)γεννήθηκε το φέρμιο.

Ποιος ήταν ο Τέλερ

Ο Τέλερ Έντε γεννιέται στις 15 Ιανουαρίου 1908 στη Βουδαπέστη της τότε Αυστροουγγαρίας, μέσα σε εύπορη και ιδιαιτέρως μορφωμένη οικογένεια εβραϊκής καταγωγής. Ήταν μόλις 10 ετών όταν ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος έδωσε οριστικό τέλος στην αυτοκρατορία και η Ουγγαρία γινόταν για πρώτη φορά εδώ και αιώνες ανεξάρτητο κράτος.

Ήδη από τα σχολικά του χρόνια έδειξε τη μαθηματική του ιδιοφυΐα και μαθήτευσε σε περίφημα ιδιωτικά σχολεία της Βουδαπέστης, αν και οι πολιτικές αναταραχές που μάστιζαν το νέο έθνος θα διέκοπταν πολλές φορές τη φοίτησή του…

Εκπαιδευτικές περιπέτειες

Κι έτσι το 1926 εγκατέλειψε τη Βουδαπέστη για να σπουδάσει χημικός μηχανικός στο περίφημο γερμανικό Πανεπιστήμιο της Καρλσρούης. Εκεί θα έρθει σε επαφή με τα νέα παραδείγματα της φυσικής επιστήμης και θα μαγευτεί, ιδιαίτερα από την κβαντική φυσική, αποφασίζοντας έτσι να πάρει μεταγραφή για το Πανεπιστήμιο του Μονάχου για να κυνηγήσει τα νέα του ενδιαφέροντα (1928).

Στο Μόναχο ήταν που τον βρήκε η συμφορά: τροχαίο ατύχημα θα του κόστιζε το δεξί του πόδι. Μόλις ανέρρωσε από το μοιραίο ατύχημα και έμαθε να κινείται με προσθετικό μέλος, μετακινήθηκε στο Πανεπιστήμιο της Λειψίας, για να μαθητεύσει δίπλα στον σπουδαίο Werner Heisenberg, που ήταν στην πρώτη γραμμή της φυσικής πρωτοπορίας. Ο Τέλερ πήρε το διδακτορικό του στη φυσική το 1930 στη Λειψία, με τη διατριβή του να είναι μια από τις πλέον έγκυρες εργασίες στην κβαντική μηχανική του καιρού.

Η καριέρα του φέρελπι επιστήμονα φαινόταν να εδραιώνεται πολύ καλά στη Γερμανία, όντας πια ερευνητικό μέλος στο περίφημο Πανεπιστήμιο του Γκέτινγκεν για περισσότερο από 2 χρόνια, αν και πάλι θα ήταν οι πολιτικές εξελίξεις που θα έφερναν αναστάτωση στη ζωή του: η άνοδος του Χίτλερ στο τιμόνι της Γερμανίας.

Ο Τέλερ εγκατέλειψε άρον-άρον τη Γερμανία, φοβούμενος για τη ζωή του, και χρησιμοποιώντας τις στενές επαφές του επιστημονικού κόσμου αφού πέρασε από την Αγγλία εγκαταστάθηκε προσωρινά στην Κοπεγχάγη, όπου θα συνέχιζε την εργασία του κάτω από τον περίφημο θεωρητικό φυσικό Νιλς Μπορ, ο οποίος προσπαθούσε με την ομάδα του να ξεκλειδώσουν τα μυστικά του ατόμου. Τον Φεβρουάριο του 1934, ο φυσικός παντρεύτηκε την Augusta Maria «Mici» Harkanyi, αδελφή παιδικού του φίλου…

Μετανάστευση

Το 1935 αποφάσισε να μετακινηθεί στις ΗΠΑ, καθώς ένιωθε τον κίνδυνο να τον κυκλώνει. Σύντομα ήταν πια καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Τζορτζ Ουάσιγκτον και το 1941 πήρε την αμερικανική υπηκοότητα. Παρά τα διδακτικά του καθήκοντα, δεν σταμάτησε ποτέ την έρευνα: ασχολήθηκε εκτεταμένα με τα πεδία της κβαντομηχανικής, της μοριακής και της πυρηνικής φυσικής, ενώ από το 1941 το ενδιαφέρον του στράφηκε σχεδόν αποκλειστικά στη χρήση της πυρηνικής ενέργειας, τόσο της σχάσης όσο και της σύντηξης.

Στη μοριακή φυσική μάλιστα άφησε γερή κληρονομιά μέσω του θεωρήματος Jahn-Teller (1939) και του Gamow-Teller, όπως εξάλλου έκανε και στην επικράτεια της χημείας, μέσω του αξιώματος Brunauer-Emmett-Teller (BET).

Τελευταίες περιπέτειες

Παρά την επιτυχία του Τέλερ, ο Οπενχάιμερ και η παρέα των βετεράνων του στο «Πρόγραμμα Μανχάταν» δεν είδαν με καλό μάτι το όπλο του Τέλερ, κάτι που έφερε ακόμα πιο βαθιά ρήξη στις σχέσεις των δύο πυρηνικών ομάδων. Ο Τέλερ τους κατηγόρησε για έλλειψη αποφασιστικότητας να περάσουν στα επόμενης γενιάς όπλα μαζικής καταστροφής.

Ο ανταγωνισμός έμελλε μάλιστα να κλιμακωθεί όταν ο Ρόμπερτ Οπενχάιμερ κατηγορήθηκε για προδοσία, εξαιτίας του παρελθόντος του, και ο Τέλερ βρήκε πρόσφορο έδαφος να αντεπιτεθεί. Στη δίκη του 1954, ο Τέλερ ήταν ο μόνος επιστήμονας που κατέθεσε κατά του Οπενχάιμερ, ονομάζοντάς τον δημόσιο κίνδυνο και λέγοντας δημοσίως ότι δεν θα του εμπιστευόταν την επιστημονική τύχη του αμερικανικού έθνους!

Στα επόμενα χρόνια, ο διαπρεπής επιστήμονας συνέχισε να προωθεί ακάματα τους αμυντικούς σκοπούς της Αμερικής, καλώντας συνεχώς σε ακόμα ισχυρότερη αμυντική πολιτική, σε συνέχιση των ερευνών για ακόμα φονικότερα θερμοπυρηνικά όπλα αλλά και στη διατήρηση των πυρηνικών δοκιμών. Ήταν μάλιστα ένθερμος υποστηρικτής και πρωτεργάτης της περίφημης αντιβαλλιστικής ασπίδας των ΗΠΑ. Στη δεκαετία του 1970 απασχόλησε για άλλη μια φορά τον Τύπο, όταν προωθούσε την πυρηνική σχάση ως την πρωταρχική μορφή ενέργειας των ΗΠΑ.

Ο Τέλερ διορίστηκε διευθυντής στο εργαστήριο Livermore και καθηγητής στο Hoover Institution, θέσεις που διατήρησε μέχρι τον θάνατό του. Έγραψε μάλιστα και αρκετά μη επιστημονικά συγγράμματα, από τις περιπέτειές του με τη βόμβα υδρογόνου και την ατομική μέχρι και αμυντικά θέματα. Τιμήθηκε εκτεταμένα και έλαβε το Προεδρικό Μετάλλιο της Ελευθερίας το 2003 από τον πρόεδρο Μπους.

Ο Έντουαρντ Τέλερ άφησε την τελευταία του πνοή στις 9 Σεπτεμβρίου 2003 χτυπημένος από εγκεφαλικό επεισόδιο στο σπίτι του στο Πανεπιστήμιο του Στάνφορντ. Ήταν 95 ετών…