Δημήτρης Π. Σωτηρόπουλος

Μια Δημοκρατία που άντεξε

Γεγονός είναι ότι αυτή η πολιτική φάση της σύγχρονης ελληνικής ιστορίας που εγκαινιάστηκε το 1974 και έχει μείνει γνωστή ως η “Γ' Ελληνική Δημοκρατία” δοκιμάστηκε έντονα την περίοδο της προηγούμενης δεκαετίας. Η βαθιά οικονομική κρίση που έπληξε την κοινωνία, πρωτοφανής σε μέγεθος για ειρηνική περίοδο, οδήγησε στην όξυνση του εθνολαϊκισμού, δεξιάς ή αριστερής κοπής, και στην ανάδειξη πολλών και διαφορετικών τεράτων που είχαν όμως όλα ένα κοινό χαρακτηριστικό: λειτούργησαν υπονομευτικά προς τη Δημοκρατία, αν και το καθένα με διαφορετικό τρόπο και ένταση. Η περίοδος αυτή αποδείχτηκε, ωστόσο, κι ένα πολύ δυνατό τεστ για το καθεστώς αυτό που είχε θεμελιωθεί το 1974, πάνω στα ερείπια της δικτατορίας και του κυπριακού δράματος.

Οι δημοκρατικοί θεσμοί επέδειξαν ωριμότητα, καλά αντανακλαστικά και τελικά άντεξαν την αμφισβήτηση και την υπονόμευση, υπερβαίνοντας την κρίση. Όταν μάλιστα χρειάστηκε, όπως στην περίπτωση της νεοναζιστικής Χρυσής Αυγής, η Δημοκρατία μας μετατράπηκε και σε μαχόμενη δύναμη. Βρήκε δηλαδή τους τρόπους να περιθωριοποιήσει τους εχθρούς της, εξαντλώντας τα εργαλεία που της δίνει το κράτος δικαίου αλλά πάντοτε και αυστηρά εντός αυτών.

Την ίδια ετοιμότητα επέδειξε και σε ό,τι αφορά τις απόπειρες της κυβέρνησης ΣΥΡΙΖΑΝΕΛ να ελέγξουν ή να ποδηγετήσουν τη Δικαιοσύνη ή τα ΜΜΕ. Έτσι, η αγανάκτηση, η τοξικότητα, το διχαστικό κλίμα και η πολιτική μνησικακία που αναδείχτηκαν μέσα από την κοινωνική ανασφάλεια δεν μπόρεσαν να απειλήσουν την ίδια την ουσία της δημοκρατικής μας συνύπαρξης -κι αυτή η ανθεκτικότητα του πολιτεύματος υπήρξε η πιο αισιόδοξη εξέλιξη μιας κατά τα άλλα πολύ σκοτεινής περιόδου.

Αυτό δεν σημαίνει ωστόσο ότι το πολιτικό μας σύστημα έμεινε απρόσβλητο και αλώβητο από την μεγάλη και μακρά αυτή περιπέτεια. Και αυτό ήταν που οδήγησε πολλούς ειδικούς να μιλήσουν για μια “νέα μεταπολίτευση”. Οι εκλογές – σεισμός του 2012 (σύμφωνα με την σχετική ορολογία της πολιτικής επιστήμης) οι οποίες οδήγησαν στην απότομη καθίζηση του κυρίαρχου κόμματος της μεταπολίτευσης, δηλαδή του ΠΑΣΟΚ, καθώς και στην αντίστοιχη άνοδο ενός ριζοσπαστικού, αντικαπιταλιστικού κόμματος όπως ο ΣΥΡΙΖΑ δημιούργησαν την αίσθηση ότι έχουμε να κάνουμε με έναν ουσιαστικό επαναπροσδιορισμό του δικομματισμού, και πιθανόν (όπως φανόταν τουλάχιστον με βάση τις πολτικές εξελίξεις του 2015) με μια νέα αριστερή ηγεμονία, και μάλιστα με πολύ πιο αντισυστημικά χαρακτηριστικά.

Δεν άργησε ωστόσο να φανεί ότι δεν ήταν έτσι. Οι εκλογές του 2019 και η μεγάλη σε έκταση επικράτηση του Κ. Μητσοτάκη, τόσο στις ευρωεκλογές όσο και στις βουλευτικές κάλπες, ήταν το πρώτο σοβαρό δείγμα ότι η κοινωνική δυναμική είχε αντιστραφεί υπέρ ενός πιο κεντρώου και φιλελεύθερου πολιτικού υποδείγματος -διότι αυτό ακριβώς συμβόλιζε το πρόσωπο του αρχηγού της ΝΔ ήδη από το 2016 όταν και είχε εκλεγεί στο κόμμα με αυτήν ακριβώς την παντιέρα.

Παρότι, ο ΣΥΡΙΖΑ κράτησε μεγάλο μέρος της δύναμής του και παρότι ορισμένοι παρατηρητές έσπευσαν να αποδώσουν την ήττα του μόνο στην συσπείρωση του (ομολογουμένως ετερόκλιτου) αντι-σύριζα μετώπου, οι εκλογές του Μαϊου του 2023 θα έδειχναν ότι μια τέτοια ανάλυση ήταν πολύ ρηχή για να εξηγήσει τις τεκτονικές αλλαγές που είχαν επισυμβεί στο μεταξύ στο επίπεδο της πολιτικής κουλούρας. Ο ΣΥΡΙΖΑ και ο εθνολοαϊκισμός του αποδείχτηκαν απλώς ως το παθογενές σύμπτωμα μιας εποχής κρίσης, που όταν έφθασε το τέλος της, θα κατέληγε να αποβάλει και όσα φαινόμενα παρακμής είχε κυοφορήσει.

Η ανάγκη της καταστροφής πριν τον θρίαμβο;

Έτσι, το σκηνικό που αναμένεται να επιβεβαιωθεί, εκτός απροόπτου, μέσα και από τις νέες κάλπες της προσεχούς Κυριακής, θα θυμίζει έντονα εκείνο στις απαρχές της Γ' Ελληνικής Δημοκρατίας. Το κόμμα της ΝΔ πιθανότατα θα καταστεί ηγεμονικό, με πολύ μεγάλη διαφορά από το δεύτερο και το τρίτο κόμμα, ενώ όλα τα υπόλοιπα που εκτιμάται ότι θα εκπροσωπηθούν στη βουλή, θα είναι μάλλον ευκαιριακά κομματίδια της διαμαρτυρίας, χωρίς ειδικό βάρος.

Επικρατεί συνήθως μια αντίληψη που ισχυρίζεται ότι για να γεννηθεί ένα νέο κομματικό σύστημα, πρέπει να προηγηθεί μια καταστροφή, εθνική ή άλλου τύπου. Και πράγματι, αν ανατρέξουμε στον ελληνικό 20ό αιώνα, θα διαπιστώσουμε ότι ο “κανόνας” αυτός έβρισκε μάλλον απόλυτη εφαρμογή. Το κομματικό σύστημα βενιζελικών – φιλοβασιλικών θα προέκυπτε μέσα από το πραξικοπηματικό κίνημα του Στρατού στο Γουδί και τα όσα θα επακολουθούσαν, ενώ το πολιτικό σύστημα της μεταπολεμικής περιόδου, που βασιζόταν στην διχοτόμηση εθνικοφρόνων και μη, θα διαμορφωνόταν ως αποτέλεσμα του Εμφυλίου Πολέμου και όλων των καταστροφικών δεινών της δεκαετίας του '40.

Παρομοίως, το κομματικό σύστημα της μεταπολιτευτικής περιόδου, όπως είδαμε, θα χτιζόταν σταδιακά μέσα από την ωρίμανση που είχαν επιφέρει τα τραύματα και οι επώδυνες αποτυχίες της μεταπολεμικής καχεκτικής δημοκρατίας και της επακόλουθης δικτατορίας κάποιων εντελώς γελοίων καραβανάδων που είχαν καταφέρει να εξευτελίσουν το πολιτικό προσωπικό εκείνης της περιόδου. Θα περίμενε κανείς, συνεπώς, η “νέα μεταπολίτευση” του 2012 να προέκυπτε αντίστοιχα μέσα από τις στάχτες της οικονομικής καταστροφής που ήταν σε εξέλιξη. Και ότι αυτό θα γινόταν με πάταγο και με σαρωτικό τρόπο όπως στο παρελθόν.

Μια βελούδινη επανάσταση κουλτούρας

Δεν έγινε ωστόσο και τίποτε δεν δείχνει ότι θα γίνει έτσι. Διότι η διαφορά με τις προηγούμενες περιόδους είναι η δημοκρατική μας ωρίμανση. Στις περιόδους του ελληνικού 20ού αιώνα στις οποίες αναφερθήκαμε, οι μεταβάσεις που περιγράψαμε δεν αφορούσαν δημοκρατικά καθεστώτα. Οι Δημοκρατίες εκείνες ήταν λειψές, ανώριμες και μόνο κατ' όνομα και κατ΄ επίφαση Δημοκρατίες. Αντιθέτως, το στοίχημα της μετάβασης σε ένα νέο κομματικό σύστημα στην δική μας εποχή αφορά ένα καθ' όλα ώριμο δημοκρατικό καθεστώς. Άρα και ο τρόπος με τον οποίο αναμένεται να συμβεί αυτό, θα είναι ήπιος και χωρίς να χρειάζεται μια ακόμη καταστροφή για να συντελεστεί.

Άλλωστε, η βαθιά οικονομική κρίση της προηγούμενης δεκαετίας, δεν επέφερε μόνο μεγάλες κοινωνικές αλλαγές που νομοτελειακά θα εκφράζονταν και πολιτικά αλλά φρόντισε όπως είπαμε για την δημοκρατική μας ωρίμανση. Και τούτο διότι εκείνο που πρωτίστως αποτυπώθηκε στις περασμένες εκλογές ήταν μια ουσιαστική αλλαγή στην κουλτούρα προς την κατεύθυνση του πολιτικού, οικονομικού και πολιτισμικού φιλελευθερισμού, που όπως ξέρουμε ουδέποτε ως τώρα είχε καταφέρει να εδραιωθεί ηγεμονικά στην χώρα.

Αναφερόμαστε εδώ σε όλες εκείνες τις αξίες και τις ιδέες που υποστηρίζουν μια πιο ανοιχτή οικονομία και κοινωνία, πιο στενά συνδεδεμένες με τις ευρωπαϊκές και διεθνείς εξελίξεις, πιο σύνθετες εντέλει στις ανάγκες τους και στις ταυτότητές τους. Ο πολιτικοκοινωνικός αυτός φιλελευθερισμός θα συνεχίσει προφανώς να αντιμάχεται τις δυνάμεις της συντήρησης και της οπισθοδρόμησης που κρύβονται ενίοτε πίσω από τη φενάκη ενός ψευδοπροοδευτισμού. Αλλά θα το κάνει πλέον από ηγεμονική θέση και με την υποστήριξη μιας ισχυρής, διαταξικής κοινωνικής πλειοψηφίας.

Αν έτσι έχουν τα πράγματα, τότε η επόμενη των εκλογών μπορεί να σηματοδοτεί την απαρχή μιας πράγματι νέας πολιτικής φάσης καθώς θα γιορτάζουμε τα 50χρονα της Γ' Ελληνικής Δημοκρατίας. Μιας φάσης ουσιαστικής αλλαγής στην επικρατούσα πολιτική κουλτούρα, ακόμη και αν τα κόμματα παραμένουν τα ίδια. Και αυτή η σιωπηλή κοινωνική “επανάσταση” είναι που ίσως ωθήσει και το ίδιο το κομματικό σύστημα στη δική του αναδιάταξη, εν ευθέτω χρόνω.





*Ο Δημήτρης Π. Σωτηρόπουλος είναι Καθηγητής Σύγχρονης Πολιτικής Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου και Αντιπρόεδρος του Παρατηρητηρίου για τη Διδασκαλία της Ιστορίας στο Συμβούλιο της Ευρώπης