Ιωάννης Κωνσταντόπουλος

Στις ημέρες μας τόσο η δημοκρατία, όσο και ο καπιταλισμός απειλούνται από την άνοδο των ανελεύθερων δημοκρατιών και την οικονομική κρίση και την πανδημία, αντιστοίχως.

Η διεθνής πολιτική παραμένει ανταγωνιστική και συγκρουσιακή. Τα κράτη συγκρούονται και συνεργάζονται (όταν προάγεται το εθνικό συμφέρον τους και αυξάνουν τα σχετικά τους κέρδη) ταυτόχρονα, σε ένα διεθνές σύστημα που παραμένει άναρχο από την εποχή του Θουκυδίδη μέχρι σήμερα (με εξαίρεση τις περιόδους των αυτοκρατοριών), εφόσον απουσιάζει μία ανώτερη ρυθμιστική αρχή πάνω από τα κράτη που να επιβάλλει την τάξη και τη δικαιοσύνη. Παρόλο που ορισμένοι θεωρητικοί των διεθνών σχέσεων πίστευαν ότι μετά το τέλος του Ψυχρού Πολέμου το διεθνές σύστημα θα μετατραπεί σε έναν «πολιτισμένο ζωολογικό κήπο» αυτό παραμένει μία ζούγκλα.

Αυτή η αναλλοίωτη φύση του διεθνούς συστήματος αναγκάζει τα κράτη να καταφύγουν στην εσωτερική εξισορρόπηση (κινητοποίηση εθνικών πόρων, εξοπλισμοί, ενίσχυση της οικονομίας κ.ά.) στο πλαίσιο της αρχής της αυτοβοήθειας, ακολουθώντας τη συμβουλή του Άγγλου φιλοσόφου Thomas Hobbes «Ο Θεός βοηθάει εκείνους που βοηθούν τον εαυτό τους». Μία δεύτερη επιλογή, είναι να καταφύγουν στην εξωτερική εξισορρόπηση, να συνάψουν, δηλαδή, συμμαχίες (ευκαιριακούς αρραβώνες), οι οποίες θα λειτουργήσουν μόνον εάν οι εταίροι τους έχουν συμφέρον να κρατήσουν το λόγο τους όταν χρειαστεί, ενώ παράλληλα χάνουν ένα τμήμα της αυτονομίας τους δεσμευόμενοι από τους όρους της συμμαχίας. Στην περίπτωση της Ουκρανίας, η ηγεσία της είχε στην πραγματικότητα μόνον την επιλογή της εσωτερικής εξισορρόπησης και δυστυχώς, όπως, διαφαίνεται, η ισορροπία ισχύος δεν την ευνοεί καθόλου, παρά τις αμυδρές ελπίδες της ηγεσίας της για παρέμβαση των ΗΠΑ, οι οποίες διαψεύστηκαν.

Το 1993 ο Αμερικανός Καθηγητής John Mearsheimer σε άρθρο του στο έγκυρο επιστημονικό περιοδικό Foreign Affairs είχε αντιταχθεί στην παράδοση των πυρηνικών της Ουκρανίας στη Ρωσία, όπως πίεζαν οι Αμερικανοί και οι Ευρωπαῒοι, προκειμένου να μην αυξηθούν οι έχοντες πυρηνικά όπλα. Όπως είχε προβλέψει ο Mearsheimer, πρόκειται για ένα στρατηγικό λάθος της Ουκρανίας και της Δύσης, εφόσον η Ουκρανία δεν θα είχε τη δυνατότητα να αντιμετωπίσει τη Ρωσία με συμβατικά όπλα και η Δύση δεν θα εγγυόταν την ασφάλειά της. Σχεδόν 30 χρόνια αργότερα ο Mearsheimer δικαιώθηκε πλήρως και η Ουκρανία πληρώνει το τίμημα.

Το συγκριτικό πλεονέκτημα το έχει ο επιτιθέμενος, η Ρωσία, και ο Πρόεδρος Πούτιν θα αποφασίσει που θα σταματήσει, εάν και είναι πολύ πιθανή πλέον η πρόθεσή του να ανατρέψει την κυβέρνηση της Ουκρανίας (regime change) και να τοποθετήσει μία φιλική προς αυτόν κυβέρνηση. Εάν συμβεί αυτό, για άλλη μία φορά επιβεβαιώνεται η κλασική ρήση του Θουκυδίδη «Ο ισχυρός επιβάλλει ό,τι του επιτρέπει η δύναμή του και ο αδύναμος υποχωρεί όσο του το επιβάλλει η αδυναμία του».

Επίσης, η Ρωσική εισβολή θέτει, για άλλη μία φορά, σε αμφισβήτηση την αποτελεσματικότητα του διεθνούς δικαίου και των διεθνών θεσμών στην περίπτωση που μία μεγάλη δύναμη επιθυμεί να επιβάλει τη θέλησή της με στρατιωτικά μέσα προκειμένου να επιτύχει τους πολιτικούς της σκοπούς. Η Ρωσία επικαλείται την παραβίαση των δικαιωμάτων της ρωσικής μειονότητας από την κυβέρνηση της Ουκρανίας προκειμένου να επέμβει, εργαλειοποιώντας το διεθνές δίκαιο και προσπαθώντας να αποκτήσει διεθνή νομιμοποίηση. Παρόλα αυτά, σύμφωνα με τον Καταστατικό Χάρτη του ΟΗΕ πρόκειται για μία κατάφωρη παράνομη χρήση βίας και δεν δύναται να λειτουργήσει το σύστημα συλλογικής ασφάλειας του ΟΗΕ γιατί πολύ απλά οι επιτιθέμενος είναι μόνιμος μέλος του Συμβουλίου Ασφαλείας του ΟΗΕ με δικαίωμα αρνησικυρίας.

Η απόφαση του Προέδρου Πούτιν προήλθε μέσα από μία ορθολογική ανάλυση του κόστους και του οφέλους, καθώς και των επιλογών που του απέμεναν από την περικύκλωση που αισθανόταν λόγω της διεύρυνσης του ΝΑΤΟ και της τοποθέτησης ΝΑΤΟϊκών οπλικών συστημάτων κοντά στα σύνορά του και στη σφαίρα επιρροής της άλλοτε Σοβιετικής Ένωσης. Ουσιαστικά, η ανάπτυξη οπλικών συστημάτων από το ΝΑΤΟ γύρω από τη Ρωσία προκάλεσε ένα δίλημμα ασφάλειας στη Ρωσική ηγεσία και την ανάγκασε να αντιδράσει. Τηρουμένων των αναλογιών, το 1962 η Σοβιετική Ένωση είχε αναγκαστεί να τοποθετήσει πυρηνικούς βαλλιστικούς πυραύλους στην Κούβα ως απάντηση της τοποθέτησης στην Τουρκία των πυραύλων Jupiter από τις ΗΠΑ και προκειμένου να σώσει το καθεστώς του Φιντέλ Κάστρο από μία αμερικανική εισβολή. Βεβαίως, αυτή η αίσθηση περικύκλωσης δεν δικαιολογεί σε καμία περίπτωση την Ρωσική εισβολή και δεν απαλλάσσει, βεβαίως, και την Αμερικανική και ΝΑΤΟϊκή ηγεσία από τις ευθύνες της, εφόσον τόσο ο πρώην Αμερικανός Υπουργός Εξωτερικών Τζέιμς Μπέικερ, όσο και ο τότε Γενικός Γραμματέας του ΝΑΤΟ είχαν δεσμευθεί προφορικά το 1990 ότι εάν η Ρωσία δεχόταν τη Γερμανική ενοποίηση το ΝΑΤΟ δεν θα διευρύνονταν στα ανατολικά.

Επίσης, η εξωτερική πολιτική που άσκησε η κυβέρνηση Τραμπ, αποξένωσε τις ΗΠΑ από τους συμμάχους τους, δημιουργώντας ένα διατλαντικό χάσμα και υπονόμευσε τη συνθήκη μη διασποράς πυρηνικών όπλων, εφόσον οι ΗΠΑ δεν εγγυόνταν την ασφάλεια των συμμάχων τους και έθεσε σε αμφισβήτηση το ΝΑΤΟ (το οποίο χαρακτήρισε «εγκεφαλικά νεκρό» ο Γάλλος Πρόεδρος Ε. Μακρόν). Ο Πρόεδρος Πούτιν κατέληξε στο συμπέρασμα ότι είχε το περιθώριο να επιλύσει τις διαφορές του με την Ουκρανία με τη χρήση βίας, χωρίς σοβαρές συνέπειες. Άλλωστε, οι Αμερικανοί, όπως και οι Ευρωπαίοι, απέτυχαν να αποτρέψουν τα σχέδιά του, εφόσον έκαναν λόγο για καταστροφικές κυρώσεις και δεν αποσαφήνισαν εγκαίρως το είδος των κυρώσεων που θα εφαρμόζονταν αυτόματα με την εισβολή της Ρωσίας.

Από την άλλη, πλευρά, η κυβέρνηση Μπάιντεν δεν κατάφερε να αποτρέψει μέσω της διπλωματίας και της απειλής για επιβολή καταστροφικών για τη Ρωσία κυρώσεων, τη ρωσική επέμβαση, εφόσον είχε καταστήσει ξεκάθαρο ότι δεν θα εμπλακεί στρατιωτικά.

Όσον αφορά στις κυρώσεις, στη διεθνή βιβλιογραφία εκφράζεται σκεπτικισμός για το εάν έχουν αποτέλεσμα, ενώ και τα εμπειρικά δεδομένα (π.χ. σε Ιράν και Βόρεια Κορέα) δεν είναι αισιόδοξα. Άλλωστε, η Ρωσία διαθέτει πάνω από 600 δις δολάρια σε αποθεματικό και βραχυπρόθεσμα δεν θα υποστεί ζημιά, ενώ δυτική τεχνολογία μπορεί να αποκτήσει και μέσω οικονομικής κατασκοπείας.

Όσον αφορά το ρόλο της Ευρωπαϊκής Ένωσης, μετά από την αποτυχημένη μεσολάβηση Γερμανίας και Γαλλίας, εκ του αποτελέσματος διαφαίνεται ότι η Ευρωπαϊκή Ένωση δεν διαθέτει μία ενιαία εξωτερική πολιτική και πολιτική ασφάλειας, καθώς τα κράτη μέλη της έχουν συχνά διαφορετικά εθνικά συμφέροντα. Εάν τα γεγονότα της Ουκρανίας θα αποτελέσουν τη σκανδάλη για μια περαιτέρω ολοκλήρωση στον τομέα της εξωτερικής πολιτικής και άμυνας θα φανεί στο μέλλον, αλλά με τα σημερινά δεδομένα δεν υπάρχει μεγάλο περιθώριο αισιοδοξίας.

Τέλος, Η ελληνική πολιτική ηγεσία πρέπει να διαβάσει προσεκτικά την Ουκρανική κρίση και να κατανοήσει ότι σε μία αντίστοιχη επιθετική κίνηση της Τουρκίας, στην καλύτερη περίπτωση θα έχουμε την πολιτική και διπλωματική στήριξη των εταίρων μας, ενώ στον στρατιωτικό τομέα θα είμαστε μόνοι μας (εάν κάποια άλλη χώρα συνδράμει θα είναι ευπρόσδεκτο, αλλά δεν πρέπει να θεωρείται δεδομένο και η συνδρομή πιθανώς να μη σημαίνει άμεση εμπλοκή σε στρατιωτικές επιχειρήσεις). Επομένως, η οικοδόμηση ισχυρής αποτροπής, μέσω εσωτερικής εξισορρόπησης, είναι μονόδρομος.

Είναι σημαντικό να κατανοήσει η πολιτική ηγεσία της χώρας τη χρησιμότητα, αλλά και τους περιορισμούς του διεθνούς δικαίου. Επίσης, η ελληνική κυβέρνηση θα πρέπει να επιλύσει και το ενεργειακό πρόβλημα που δημιουργείται λόγω της εξάρτησης της χώρας μας (και της Ε.Ε.) από το ρωσικό πετρέλαιο και φυσικό αέριο, σε συνεργασία με τους Ευρωπαῒους εταίρους μας.



Του Ιωάννη Λ. Κωνσταντόπουλου - Επίκουρου Καθηγητή & Διευθυντή του Εργαστηρίου Πληροφόρησης & Κυβερνοασφάλειας του Τμήματος Διεθνών & Ευρωπαϊκών Σπουδών του Πανεπιστημίου Πειραιώς