Καύσωνας: ο νέος επικίνδυνος αντίπαλος και πώς θα τον νικήσουμε

Το 2020 ήταν το θερμότερο έτος της Ευρώπης που έχει καταγραφεί μέχρι σήμερα, καταρρίπτοντας το προηγούμενο ρεκόρ του 2019. Η Γη γίνεται θερμότερη, αλλά η ακραία ζέστη είναι ένα ζήτημα που εξακολουθούμε να υποβαθμίζουμε ή να αγνοούμε.

Η Αθήνα, δυστυχώς εδώ και χρόνια, έχει γνωρίσει τέτοια φαινόμενα. Ο άναρχος αστικός σχεδιασμός, η πυκνή δόμηση, οι στενοί δρόμοι και το ακανόνιστο οδικό δίκτυο, που περιορίζουν τη ροή του αέρα, οι μη διαπερατές σκούρες επιφάνειες που απορροφούν και διατηρούν τη θερμότητα και, τέλος, το περιορισμένο πράσινο και η ανθρωπογενής παραγωγή θερμότητας έχουν συμβάλει σε υψηλότερες θερμοκρασίες εντός του αστικού ιστού. Πρόκειται για το φαινόμενο που ονομάζουμε Aστική Θερμική Νησίδα και το οποίο στην πραγματικότητα μετατρέπει τα μεγάλα αστικά κέντρα σε σημειακές πηγές θερμότητας και ρύπων. Ενδεικτικά, το κέντρο της Αθήνας μπορεί να είναι 5°C θερμότερο τη νύχτα και έως και 10°C θερμότερο κατά τη διάρκεια της ημέρας σε σύγκριση με γειτονικές περιοχές.

Οι επιστήμονες συμφωνούν πως ο αριθμός των ζεστών ημερών στην Αθήνα αυξάνεται σταθερά, με προβλέψεις για 15 με 20 περισσότερες ημέρες καύσωνα ανά έτος κατά τις επόμενες δεκαετίες. Αυτή θα είναι η «νέα κανονικότητα». Οι συνέπειες είναι ανησυχητικές. Οπως και με την πανδημία, οι αδύναμοι και ευάλωτοι κάτοικοι της πόλης φέρουν δυσανάλογο βάρος. Περισσότεροι από 200 άνθρωποι πεθαίνουν ετησίως στην Αθήνα λόγω της ζέστης. Οι αριθμοί αυτοί προβλέπεται ακόμη και να διπλασιαστούν μέχρι το 2030 εάν δεν κάνουμε τίποτα. Υπολογίζεται πως τα ποσοστά θνησιμότητας στην Αθήνα αυξάνονται κατά 12%-18% για τους άνω των 65 ετών για κάθε βαθμό Κελσίου που αυξάνεται η μέση θερμοκρασία της πόλης μας και κατά 5,54% για κάθε 1°C πάνω από τους 32,7°C.

Για τους πληθυσμούς, δε, άνω των 75 ετών το ποσοστό θνησιμότητας φτάνει στο 7,26% ανά βαθμό. Η ποιότητα του αέρα επιδεινώνεται κατά τη διάρκεια των κυμάτων καύσωνα και για κάθε βαθμό Κελσίου πάνω από τη μέση τιμή θερμοκρασίας έχουμε αύξηση 8% του όζοντος. Στην πόλη μας οι ρυθμοί αύξησης του όζοντος αυξάνονται εκθετικά όταν οι θερμοκρασίες ανεβαίνουν πάνω από τους 18°C. Ταυτόχρονα, η Αθήνα φαίνεται να ακολουθεί τις τάσεις που άλλες πόλεις έχουν παρατηρήσει και αξιολογήσει: η Μελβούρνη διαπίστωσε μείωση 10% στα έσοδα λόγω πτώσης της εμπορικής κίνησης σε όλη την πόλη κατά τη διάρκεια των κυμάτων καύσωνα.

Μια ανάλυση 571 ευρωπαϊκών πόλεων από την Πολυτεχνική Σχολή του Πανεπιστημίου του Νιούκαστλ κατέταξε την Αθήνα ως την ευρωπαϊκή πόλη που αντιμετωπίζει τις μεγαλύτερες επιπτώσεις από τα κύματα καύσωνα. Τον Δεκέμβρη του 2018, η Moody’s δημοσίευσε έκθεση στην οποία αξιολογούσε τους πιστοληπτικούς κινδύνους που θέτει η κλιματική αλλαγή για 30 ευρωπαϊκές πόλεις και η Αθήνα κατέλαβε την υψηλότερη θέση όσον αφορά την έκθεση στη ζέστη και την ξηρασία, ενώ βρίσκεται και μεταξύ των τριών κορυφαίων πόλεων που κινδυνεύουν από δασικές πυρκαγιές. Η Moody’s, μεταξύ άλλων, κατέληξε πως «η πιστωτική ισχύς της Αθήνας θα είναι ευαίσθητη στην κλιματική αλλαγή ιδιαίτερα εάν τα κύματα καύσωνα συμπίεζαν την τουριστική δραστηριότητα και επηρέαζαν αρνητικά τη συνολική οικονομική δύναμη της πόλης».

Οφείλουμε να κρούσουμε τον κώδωνα του κινδύνου και να δράσουμε τώρα για να προστατεύσουμε τη δημόσια υγεία και την οικονομία. Απαιτούνται μακροπρόθεσμη στρατηγική, σχέδιο και συντονισμός, τα οποία σαφέστατα ξεπερνούν τη θητεία μιας δημοτικής αρχής ή μιας κυβέρνησης. Αυτός είναι ο λόγος που θεσμοθετήσαμε την πρώτη Chief Heat Officer στον Δήμο Αθηναίων, η οποία θα συντονίσει μια διαϋπηρεσιακή ομάδα εργασίας. Ετσι η Αθήνα καθίσταται μέτοχος της διεθνούς πρωτοβουλίας City Champions for Heat Action της Extreme Heat Resilience Alliance, του Ατλαντικού Συμβουλίου. 

Η πόλη μας είναι η πρώτη που έχει επιλεγεί από την Ευρώπη, όπως το Μαϊάμι από τις ΗΠΑ και το Μπουένος Αϊρες από τη Λατινική Αμερική, για να υποστηριχτεί με τεχνογνωσία, χρηματοδοτικά εργαλεία και χάραξη πολιτικών που θα την ενισχύσουν στην αντιμετώπιση της ανόδου της ζέστης λόγω κλιματικής αλλαγής. Αυτή είναι μία από τις συνεργασίες μας με άλλες πόλεις μέσω διεθνών οργανισμών και δικτύων όπως τα C40, R-Cities, GCOM και Εurocities που αλληλοϋποστηρίζονται για την αντιμετώπιση των κλιματικών προκλήσεων.

Για πρώτη φορά στη Νεότερη Ιστορία της Αθήνας εφαρμόζουμε ένα πολύ καλά μελετημένο σχέδιο πράσινης μετάβασης που βασίζεται σε δύο σημαντικούς πυλώνες: στην αντιμετώπιση των φαινομένων σήμερα αλλά και στη δημιουργία των συνθηκών που θα οχυρώσουν την πόλη για τα επόμενα χρόνια. Ενα σχέδιο που μαζί με τη θωράκιση της πόλης τη μετασχηματίζει και την προετοιμάζει για το 2030 και τις επόμενες δεκαετίες, έχοντας ως κατεύθυνση την προσαρμογή της στον σύγχρονο κόσμο και ταυτόχρονα τη βιώσιμη ανάπτυξή της.

Η Αθήνα δεν είναι μόνο μέρος του παγκόσμιου προβλήματος. Συμμετέχει, δραστηριοποιείται και αναλαμβάνει πρωτοβουλίες για τις διαθέσιμες λύσεις. Συνομιλεί, εφαρμόζει αλλά και προσφέρει καινοτόμες πρακτικές, όπως αυτή της εφαρμογής extrema global που δημιουργήσαμε για να παρέχουμε λύσεις αλλά και για να αποκτούμε δεδομένα που θα μας βοηθήσουν να γίνουμε ακόμη πιο αποτελεσματικοί έναντι της κλιματικής αλλαγής. Η εφαρμογή extrema global δημιουργήθηκε για πρώτη φορά στην Αθήνα και υιοθετήθηκε από το Παρίσι, το Ρότερνταμ και το Μιλάνο, ενώ σύντομα τη θέτει σε λειτουργία και το Λονδίνο. Είναι μια εφαρμογή που δείχνει τα σημεία υψηλού θερμικού κινδύνου, έχοντας λάβει υπόψη ηλικιακά ή ακόμη και ιατρικά χαρακτηριστικά του χρήστη, δίνοντάς του πληροφορίες για την πιο κοντινή κλιματιζόμενη αίθουσα του δήμου ή το πλησιέστερο σημείο με χαμηλότερη θερμοκρασία.

Στόχος μας είναι να στείλουμε ένα μήνυμα σε όλο τον κόσμο ότι όλες οι κυβερνήσεις χρειάζονται επικεφαλής έναν ειδικό που να έχει καθημερινά βασικό του μέλημα την προστασία των ευάλωτων ανθρώπων και των μέσων διαβίωσής τους από την αύξηση της θερμοκρασίας. Ταυτόχρονα οφείλουμε να διασφαλίσουμε ότι κάθε μας έργο, κάθε μας παρέμβαση, σχεδιάζεται, μελετάται και υλοποιείται με όρους θερμικής ανθεκτικότητας.

Ετσι, προχωράμε από κάτω προς τα πάνω. Γειτονιά-γειτονιά. Από την ενεργειακή αναβάθμιση σχολείων, δημοτικών κτιρίων και μικρομεσαίων επιχειρήσεων με την αξιοποίηση πόρων ΕΣΠΑ μέχρι τα πάρκα τσέπης, την αναζωογόνηση των αστικών μας πνευμόνων (Εθνικός Κήπος, Λυκαβηττός, Λόφος Στρέφη, Φιλοπάππου, Ακαδημία Πλάτωνος), τη Διπλή Ανάπλαση, το νέο μεγάλο σιντριβάνι της Ομόνοιας και την αποκατάσταση δεκάδων μικρών σιντριβανιών, αλλά και με τη χρήση νέων ειδικών ψυχρών υλικών για κάθε τετραγωνικό δημόσιου χώρου που αποκαθιστούμε ή κερδίζουμε. Εξάλλου στην τελική φάση του Μεγάλου Περιπάτου έχει προβλεφθεί να πολλαπλασιαστούν η δεντροφύτευση και το πράσινο στο κέντρο της πόλης.

Οι έννοιες της λειτουργικής και περιβαλλοντικής αναβάθμισης του δημόσιου χώρου πρέπει να είναι συμβιωτικές. Κανένας δημόσιος χώρος δεν θα είναι ελκυστικός αν παραμένει περιβαλλοντικά υποβαθμισμένος. Ενα παράδειγμα της νέας μας φιλοσοφίας είναι η ανάπλαση της πλατείας Θεάτρου. Μία περιοχή που εγκαταλείφθηκε και υποβαθμίστηκε γίνεται και πάλι πλατεία, αποκτώντας όχι μόνο φως και ζωή, αλλά και χαρακτηριστικά που θα αφήσουν το θετικό περιβαλλοντικό αποτύπωμά τους στην πόλη. Είναι η πρώτη πλατεία όπου εφαρμόζουμε πιλοτικά ένα σύστημα βιώσιμης διαχείρισης του νερού που μας επιτρέπει να το εξοικονομούμε και να το αξιοποιούμε για τον δροσισμό και τη συντήρηση του πρασίνου που θα φυτευτεί. Αυτή η ανάπλαση, όμως, φέρει και ένα άλλο χαρακτηριστικό.

Σχεδόν κάθε γωνιά κατασκευάζεται από φυσικά και υδατοπερατά υλικά, όπως το αδρανοποιημένο χώμα, ενώ επιλέγονται δέντρα και φυτά που παραδοσιακά ευδοκιμούν στην Αττική. Είναι μια νέα φιλοσοφία σχεδιασμού την οποία, σε συνδυασμό με την εκτεταμένη χρήση ψυχρών υλικών, έχουμε αποφασίσει να χρησιμοποιούμε σε όλα τα έργα που κάνουμε. Είναι λύση που μας βοηθά στην επίτευξη του στόχου μας για τη μείωση της θερμικής πίεσης.

Ενα άλλο παράδειγμα είναι η συνεργασία Δήμου Αθηναίων και Ευρωπαϊκής Τράπεζας Επενδύσεων για τον σχεδιασμό μιας νέας γενιάς έργων στην πόλη. Είναι έργα πράσινων διαδρομών τα οποία θα συνδέουν μεταξύ τους πάρκα και ανοιχτούς υφιστάμενους χώρους. Μέσω της εφαρμογής καινοτόμων λύσεων, βασισμένων στη φύση, στοχεύουμε στην αύξηση των επιπέδων αλληλεπίδρασης των πολιτών με τη φύση, στη μείωση της ατμοσφαιρικής ρύπανσης, αλλά και του φαινομένου της αστικής θερμικής νησίδας, στην αύξηση της βιοποικιλότητας και τη βελτίωση του αστικού αερισμού, με στόχο πάντα την αναβάθμιση της ποιότητας ζωής στην πόλη.

Το σχέδιό μας για τη δημιουργία των συνθηκών που θα οχυρώσουν την πόλη μας τα επόμενα χρόνια έχει ξεκινήσει με τις πιο σύγχρονες μεθόδους. Με ξεκάθαρη στοχοθεσία, ολοκληρωμένη τεκμηρίωση και σοβαρή μελέτη. Προγραμματίζουμε να θέσουμε τη στρατηγική μας πρόταση για την κλιματική αλλαγή σε διαβούλευση τους επόμενους μήνες πριν από τη διάσκεψη για το κλίμα στη Γλασκώβη. Προχωράμε με οργάνωση και ταχύτητα προκειμένου να καλύψουμε το χαμένο έδαφος. Είναι η αρχή μιας μακράς πορείας αλλαγών που θα διαρκέσει δύο, ίσως και τρεις δεκαετίες. Είμαστε έτοιμοι, όμως, και τρέχουμε να αντιμετωπίσουμε τις προκλήσεις των δύσκολων καιρών. Ο δρόμος που έχουμε μπροστά μας είναι πολύ δύσκολος, αλλά μας οδηγεί σε μία πόλη που δέχεται, αντέχει και ανταποκρίνεται στις προκλήσεις του 21ου αιώνα.


*Ο Κώστας Μπακογιάννης είναι Δήμαρχος Αθηναίων