Μιχάλης Στούκας

Θεωρούμε το συγκεκριμένο θέμα πολύ ενδιαφέρον και θα ασχοληθούμε με αυτό, με την ελπίδα ότι δεν θα γίνει… η μάχη των Αρδεν(ν)ών στα σχόλια… Η απόδοση και η ορθογραφία των ξένων ονομάτων στα Ελληνικά έχει περάσει από πολλά στάδια και καθώς οι όποιοι κανόνες στη γλώσσα αφορούν τα ξενικά ονόματα δεν αποτελούν θέσφατα, ο καθένας μπορεί να γράψει, περίπου, ό,τι θεωρεί ο ίδιος σωστό.

Στο παρελθόν έγινε μία, μάλλον φαιδρή και αποτυχημένη προσπάθεια εξελληνισμού των κυρίων ονομάτων, που προέρχονται από άλλες γλώσσες. Αυτή έχει επιβιώσει σε ονόματα οδών και δημιούργησε εσφαλμένες απόψεις σχετικά με κάποια ονόματα σε ανθρώπους μεγάλης ηλικίας ή σε άλλους που δεν βρίσκονται πλέον μεταξύ μας. Να αναφέρουμε, ενδεικτικά, οδούς του κέντρου της Αθήνας: (Οδός) Μυλλέρου, Βερανζέρου, Σατωβριάνδου, Κάνιγκος (και ομώνυμη πλατεία), Γλάδστωνος, Κοδριγκτώνος και άλλες. Κάτι ανάλογο συμβαίνει βέβαια και σε άλλες πόλεις. Για παράδειγμα στη Θεσσαλονίκη, ένας από τους κεντρικούς δρόμους είναι η οδός Καρόλου Ντηλ (και όχι Σαρλ Ντιλ ή Ντηλ). Ακόμα και δρόμοι με «σωστά» ονόματα, όπως η οδός Λενορμάν στην Αθήνα (από τον Γάλλο αρχαιολόγο και νομισματολόγο Σαρλ Λενορμάν που πέθανε και τάφηκε στην πρωτεύουσα το 1859) προφέρεται απ’ όλους Λένορμαν. Αν ερωτηθεί κάποιος πού βρίσκεται η οδός Λενορμάν, πιθανότατα θα λάβει την απάντηση «Λένορμαν λέγεται»… Όσο για τα ονόματα που αναφέραμε παραπάνω, προέρχονται από τα ξενικά Μίλερ, Μπερανζέ, Σατομπριάν, Κάνιγκ, Γκλάντστοουν (ή Γλάδστων…) και Κόδριγκτον.

Για τον Μίλερ (ή Μυλλέρο!) δεν είμαστε βέβαιοι ποιος ακριβώς ήταν. Μάλλον ήταν ο Καρλ Ότφριντ Μίλερ, ο οποίος εισήγαγε τη σύγχρονη μελέτη της ελληνικής μυθολογίας και πέθανε κι αυτός στην Αθήνα το 1840. Ο τάφος του βρίσκεται στον λόφο του Κολωνού, δίπλα σ’ αυτόν του Λενορμάν. Λιγότερες… πιθανότητες να είναι ο «Μυλλέρος» συγκεντρώνει ο Γερμανός ποιητής και φιλέλληνας Βίλχελμ Μίλερ (1794-1827). Εδώ μπαίνει ένα άλλο θέμα, αυτό της επεξήγησης, τουλάχιστον, των οδωνυμίων που έχουν πάρει το όνομά τους από αλλοδαπούς ή άλλα, που είναι ελληνικά μεν, αλλά ο πολύς κόσμος αγνοεί ποιους ή ποιες αφορούν. Προφανώς οι οδοί Μεγάλου Αλεξάνδρου, Ομήρου, Κολοκοτρώνη, Χαριλάου Τρικούπη, Ελευθερίου Βενιζέλου, Ερμού, Αθηνάς κ.λπ. δεν χρειάζονται επεξηγήσεις, αλλά για παράδειγμα ποιος ήταν ο Λεωχάρης που έδωσε το όνομά του σε κεντρική οδό της Αθήνας; Πόσοι γνωρίζουν ότι ήταν Αθηναίος γλύπτης του 4ου π.Χ. αιώνα; Ας αφήσουμε όμως τα… παρελκόμενα και ας επανέλθουμε στο θέμα της γραφής των ξενικών κυρίων ονομάτων.

Οι επικρατέστερες απόψεις είναι δύο: η αντιστρεψιμότητα, δηλαδή η δυνατότητα της γραφής μιας λέξης, συνήθως κύριου ονόματος, στη μορφή της αντίστοιχης ξένης λέξης. Έτσι, για παράδειγμα: Ντε Γκωλλ (γαλλ. De Gaulle), Ρουσσώ (Rousseau), Τσόμσκυ (Chomsky) κ.λπ. και η απλογράφηση: η γραφή δηλαδή ενός ξενικού κύριου ονόματος χωρίς διπλά σύμφωνα, μόνο με τη χρήση ε, ι και ο (χωρίς δηλαδή η, υ, ω και διφθόγγους). Με την απλογράφηση, τα παραπάνω ονόματα γράφονται: Ντε Γκολ, Ρουσό και Τσόμσκι. Όσο για τον μεγάλο γλωσσολόγο Μανόλη (και όχι Μανώλη) Τριανταφυλλίδη (1883-1959), στον οποίο αναφερθήκαμε στο άρθρο μας για τις Αρδέν(ν)ες και κάποιοι μας επέπληξαν, προτείνει απλογράφηση εν μέρει (να μην χρησιμοποιούνται η και ω και να γράφονται με ι, ε και ο μερικά ξένα φωνήεντα που «μεταγράφονται» συνήθως με η, ει, οι, αι, ω: π.χ. Γκοτιέ, όχι Γκωτιέ κ.λπ.), αλλά κατά βάση συμφωνεί με την αντιστρεψιμότητα.

Περιττό να αναφέρουμε ότι ούτε οι εγκυκλοπαίδειες συμφωνούν μεταξύ τους (ΠΑΠΥΡΟΣ – ΛΑΡΟΥΣ – ΜΠΡΙΤΑΝΝΙΚΑ και ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΗ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΓΚΥΚΛΟΠΑΙΔΕΙΑ ακολουθούν αντιστρεψιμότητα, ενώ η ΔΟΜΗ απλογράφηση). Το ίδιο και τα λεξικά, αλλά και οι κορυφαίοι Έλληνες φιλόλογοι, που δεν συμφωνούν στο τι πρέπει να γίνει.

Δεν είμαι φιλόλογος, ούτε λεξικογράφος, θεωρώ όμως ότι λόγω της μακρόχρονης συνεργασίας μου (από το 2009) με τον κορυφαίο Έλληνα γλωσσολόγο κύριο Χριστόφορο Χαραλαμπάκη, Τακτικό Μέλος της Ακαδημίας Αθηνών (από το 2022), γνωρίζω λίγα περισσότερα πράγματα από τον μέσο όρο των Ελληνίδων και Ελλήνων. Θα εκφράσω την άποψή μου, με κίνδυνο βέβαια ν’ ακούσω τα εξ αμάξης από κάποιους… Υπάρχουν κάποιες λέξεις που (καλώς ή κακώς) έχουν εξελληνιστεί με το πέρασμα του χρόνου. Για παράδειγμα Βρυξέλλες, Λωζάν(ν)η, Ζυρίχη κ.λπ. Πολύ σπάνια θα δείτε να γράφονται Βριξέλες, Λοζάνη και Ζιρίχη. Για τη Ρώμη βέβαια, δεν τίθεται καν θέμα… Ούτε βέβαια μπορούμε ν’ αρχίσουμε να γράφουμε ξαφνικά τη Ρώμη Ρόμα, τη Λωζάν(ν)η Λοζάν κ.λπ. Θεωρώ ότι η καθιερωμένη πλέον γραφή των λέξεων αυτών, θα πρέπει να συνεχιστεί. Κρατώ μια επιφύλαξη μόνο για τα διπλά σύμφωνα σε ορισμένες από αυτές (π.χ. σε άρθρα έχω χρησιμοποιήσει τον τύπο Λωζάνη και όχι Λωζάννη). Σε όλες τις υπόλοιπες περιπτώσεις, θεωρώ ότι πρέπει να ακολουθηθεί η απλογράφηση, η οποία είτε αρέσει σε κάποιους είτε όχι έχει αρχίσει να επικρατεί, ενώ η συντριπτική πλειοψηφία των νέων, έστω κι αν ακόμα και στα σχολικά βιβλία υπάρχουν εσωτερικές αντιφάσεις(π.χ. Μακιαβέλλι, αλλά μακιαβελισμός), δεν νομίζουμε ότι χρησιμοποιεί κάπου την αντιστρεψιμότητα. Αν θεωρήσουμε ότι η αντιστρεψιμότητα είναι επιστημονικά πιο ορθή, είναι δυνατόν να γνωρίζουμε πώς ακριβώς γράφεται το κάθε ξενικό κύριο όνομα στη γλώσσα του; Προτιμώ να γνωρίζω λίγα πράγματα για τον Σίλερ (Schiller) και το έργο του, από το να γράφω το επίθετό του Σίλλερ… Θα αναρωτηθούν πολλοί πώς γράφεις τον Σαίξπηρ, τον Γκαίτε, τον Βολταίρο και μερικούς ακόμα επιφανείς ξένους με «αμφιλεγόμενη» ελληνική γραφή; Με κίνδυνο να χαρακτηριστώ ότι γράφω όπως νομίζω ή ότι ακολουθώ την απλογράφηση αλά καρτ, δεν θα έγραφα ποτέ Σέξπιρ, Βολτέρος και Γκέτε…

Να επαναλάβω ότι δεν υπάρχουν απαράβατοι, αλλά «προτεινόμενοι» κανόνες στη γραφή των ξενικών κυρίων ονομάτων. Παρασπονδίες γίνονται και για άλλους λόγους. Ο αξέχαστος Αμερικανός ηθοποιός Charlton Heston (1923-2008), είναι γνωστός στην Ελλάδα ως Τσάρλτον Ίστον, αντί για Τσάρλτον @έστον… Ομοίως και ο σπουδαίος Γερμανός λογοτέχνης Herman Hesse (1877-1962) που είναι γνωστός ως Έσε στην Ελλάδα, αντί για @έσε… Και βέβαια ο Eros Ramazzotti, προφέρεται Ραματσότι, όχι -ζότι… Όσο για τον Μεύση και τον Μάας; Ο ποταμός σε όλες τις πηγές για τη μάχη των Αρδενών αναφέρεται ως Μεύσης. Η λέξη (Μάας) ήταν δική μου προσθήκη. Με τον συγκεκριμένο ποταμό υπάρχει το εξής πρόβλημα. Είναι επίσης γνωστός και ως Μόσας (ΔΟΜΗ, έκδοση 2005). Στα γαλλικά γράφεται Meuse και στα φλαμανδικά Maas. Προκειμένου να αποφευχθεί όλη αυτή η ονοματολογία, χρησιμοποιούμε το όνομα Μεύσης, που έχει επικρατήσει, έστω κι αν είναι αδόκιμο. Τέλος, ένα άλλο πρόβλημα που υπάρχει με την αντιστρεψιμότητα. Το επώνυμο Μίλερ στα Γερμανικά, γράφεται Müller. Πώς θα αποδοθεί στα Ελληνικά το ü; Το ίδιο συμβαίνει και με ελληνικές λέξεις που δεν μπορούν να αποδοθούν με ακρίβεια στις ξένες γλώσσες…

Ας ξεκινήσουμε τουλάχιστον να γράφουμε σωστά Ελληνικά, με βάση την αρχή ότι οι ξενικές λέξεις γράφονται με την απλούστερη δυνατή γραφή. Πιλοτή, όχι πυλωτή (η λέξη προέρχεται από τη γαλλική pilotis, δεν έχει σχέση με την πύλη), κολόνα, όχι κολώνα, η λέξη υπάρχει ήδη στον Μεσαίωνα ως κολόνα (<ιταλ. colonna) κ.ά. Και όσοι αναφέρονται σε «κότες λειράτες» (πολύ δειλούς), ας μην γράφουν το απαράδεκτο «κότα λυράτη», δεν έχει σχέση με τη λύρα(!), αλλά με το λειρί, η λέξη λειράτος.

Αυτά τα λίγα για τα ξενικά κύρια ονόματα και την απόδοσή τους στα Ελληνικά. Το συγκεκριμένο άρθρο βέβαια αποτελεί «βούτυρο στο ψωμί» του κύριου (ή της κυρίας) που θεωρεί τεχνητή, φτωχή (με 18 ήχους) κ.λπ. την ελληνική γλώσσα. Τόσο απαράδεκτη γλώσσα που μιλιέται αδιάλειπτα για περισσότερα από 3.000 χρόνια. Τόσο τεχνητή και φτωχή, που οι περισσότεροι διεθνείς επιστημονικοί όροι προέρχονται από αυτή. Τόσο περιορισμένη που έχει «δανείσει» όλες σχεδόν τις σημαντικές ξένες γλώσσες με χιλιάδες λέξεις. Η ελληνική γλώσσα είναι ζωντανός οργανισμός που εξελίσσεται. Εμπλουτίζεται με καινούργιες λέξεις και αποσκορακίζει (διώχνει) άλλες. Και δεν χρειάζεται κανένα… μπουστάρισμα (αυτή η σχεδόν κακόηχη λέξη χρησιμοποιείται κατά κόρον από τους νέους και τις νέες…, αντί για σπρώξιμο, (προ)ώθηση). Σωστότερη διδασκαλία, καλύτερα σχολικά βιβλία και άνοιγμα κάποιου, ηλεκτρονικού έστω, λεξικού, απ’ όσους μιλούν ή γράφουν δημόσια. Και προσοχή στις άκριτες αναπαραγωγές στο διαδίκτυο και την ξενολαγνεία. Έχουμε μία από τις ωραιότερες και πλουσιότερες γλώσσες του κόσμου. Και όσο περισσότερο τη μελετά κάποιος, θα βρίσκει γλωσσικούς θησαυρούς, που δεν φανταζόταν ποτέ ότι έκρυβε η γλώσσα αυτή…

ΥΓ. Στα σταυρολεξικά περιοδικά χρησιμοποιείται εδώ και χρόνια η απλογράφηση. Πρωτεργάτες αυτής της «κίνησης» ήταν οι αείμνηστοι Στέλιος Ανεμοδουράς και Θάνος Τάταρης, ιδρυτής του σταυρολεξικού περιοδικού «Το Τεστ». Φυσικά, την απλογράφηση χρησιμοποιούμε και στο ΘΕΜΑ ΣΤΑΥΡΟΛΕΞΟ, πλην ελαχίστων εξαιρέσεων, όπως Σκωτσέζος και όχι Σκοτσέζος.