Μιλτιάδης Νεκτάριος

Εκτός από τους «σιδερένιους» νόμους για την αυτορρύθμιση στη φύση, διαπιστώνεται ότι παρόμοιοι νόμοι υπάρχουν και στην οικονομία και την κοινωνία.

Για το μεγαλύτερο μέρος της ανθρώπινης ιστορίας, η αύξηση του παγκόσμιου πληθυσμού ήταν ανεπαίσθητη. Μέχρι το 1700, ο παγκόσμιος πληθυσμός αυξήθηκε από περίπου 200 εκατομμύρια σε περίπου 600 εκατομμύρια. Μέχρι το 1800 είχε προσεγγίσει το 1 δισεκατομμύριο. Από τότε ακολούθησε μια πληθυσμιακή έκρηξη, πρώτα στην Αγγλία, μετά στις ΗΠΑ, στην υπόλοιπη Ευρώπη, και τέλος στην Ασία.

Μέχρι το 1930, ο παγκόσμιος πληθυσμός αυξήθηκε στα 2 δισεκατομμύρια. Προσέγγισε τα 3 δισεκατομμύρια το 1960, και τα 4 δισεκατομμύρια το 1975. Από τότε, έχει περίπου διπλασιαστεί. Σήμερα, ζουν στον πλανήτη Γη περίπου 7,6 δισεκατομμύρια άνθρωποι. Ο ΟΗΕ εκτιμά ότι μέχρι το 2050, ο πληθυσμός της Γης θα προσεγγίσει τα 10 δισεκατομμύρια.

Η ανθρωπότητα, μετά από 350 χρόνια συνεχούς αύξησης του παγκόσμιου πληθυσμού, θα προσεγγίσει μια κατάσταση πληθυσμιακής σταθερότητας στα 10 δισεκατομμύρια άτομα το 2050. Ευτυχώς, διότι οι παντός είδους παραγωγικοί πόροι του πλανήτη εξαντλούνται πλέον και, επίσης, η έντονη παραγωγική διαδικασία των τελευταίων αιώνων έχει προξενήσει ανήκεστο βλάβη στο κλίμα, με εξαιρετικά αρνητικές συνέπειες για τις ζωές, τις υποδομές και τα περιουσιακά στοιχεία των ανθρώπων.

Στο τέλος του 18ου Αιώνα ο Malthus και άλλοι οικονομολόγοι ανησυχούσαν για την ραγδαία αύξηση του πληθυσμού, που θα οδηγούσε σε πείνα και εξαθλίωση λόγω εξάντλησης των πόρων για την διατροφή τους. Ακολούθησαν δύο αιώνες με αύξηση των καλλιεργούμενων εκτάσεων και της γεωργικής παραγωγής, την βελτίωση των συνθηκών υγιεινής, την αστικοποίηση, και την βιομηχανοποίηση της παραγωγής, που εξυπηρέτησαν τον τριπλάσιο πληθυσμό που είχε εν τω μεταξύ προκύψει.

Σταδιακά, προέκυψαν σοβαρές ανησυχίες και ερωτηματικά σχετικά με τους υποκείμενους παράγοντες του μοντέλου καπιταλιστικής ανάπτυξης, τον διεθνή ανταγωνισμό για τον έλεγχο των πρώτων υλών, και την προϊούσα καταστροφή του περιβάλλοντος και του κλίματος του πλανήτη.

Η πιο πρόσφατη Έκθεση για το Παγκόσμιο Κλίμα (2022) του Παγκόσμιου Οργανισμού Μετεωρολογίας (WΜΟ) κάνει τις εξής επισημάνσεις για την κλιματική αλλαγή: «Από τις κορυφές των βουνών έως τα βάθη των ωκεανών η κλιματική αλλαγή συνέχισε την προέλασή της το 2022. Τρεις είναι οι βασικές διαπιστώσεις: (α) Τα τελευταία οκτώ χρόνια ήταν τα οκτώ θερμότερα που έχουν καταγραφεί ποτέ, (β) η άνοδος της στάθμης της θάλασσας και η υπερθέρμανση των ωκεανών έφτασαν σε νέα υψηλά επίπεδα, και (γ) τα επίπεδα ρεκόρ αερίων του θερμοκηπίου προκάλεσαν αλλαγές πλανητικής κλίμακας.

Από τις αρχές του χρόνου, στην Ανατολική Αφρική πάνω από 20 εκατ. άνθρωποι αντιμετώπιζαν οξεία επισιτιστική ανασφάλεια λόγω της ξηρασίας. Το περασμένο καλοκαίρι, στο Πακιστάν οι πρωτοφανείς καταιγίδες είχαν προκαλέσει τεράστιες πλημμύρες, με πάνω από 1.700 θανάτους, οι πληγέντες ξεπέρασαν τα 33 εκατ., και σχεδόν 8 εκατ. αναγκάστηκαν να μεταναστεύσουν.

Πρωτοφανείς καύσωνες σημειώθηκαν στην Ευρώπη, οι θάνατοι που σχετίζονται με αυτούς ξεπέρασαν τους 15.000 συνολικά σε Ισπανία, Γερμανία, Βρετανία, Γαλλία και Πορτογαλία. Στις ΗΠΑ, οι καταστροφές και οι οικονομικές απώλειες λόγω κλιματικής κρίσης έφτασαν τα 30 δισεκατομμύρια δολάρια».

Τα παραπάνω μηνύματα του Παγκόσμιου Οργανισμού Μετεωρολογίας πρέπει να αφυπνίσουν την Αναπτυγμένη Δύση, και ιδιαίτερα τις ΗΠΑ και την Κίνα που είναι οι μεγαλύτεροι ρυπαντές του πλανήτη. Ακόμη και πριν από την πανδημία του COVID-19, για παράδειγμα, ο κόσμος δεν όδευε προς την επίτευξη των Στόχων Βιώσιμης Ανάπτυξης του ΟΗΕ, τους οποίους τα κράτη μέλη διατύπωσαν με μεγάλη φανφάρα το 2015. Τώρα φαίνονται οι επιπτώσεις αυτής της αποτυχίας.

Το 2018, τα 4 στα 5 μη ανεπτυγμένα ή εμπόλεμα κράτη απομακρύνονταν από τους στόχους. Τα στοιχεία της Παγκόσμιας Τράπεζας για το 2020 δείχνουν ότι οι άνθρωποι που γεννήθηκαν σε αυτά τα κράτη είχαν δέκα φορές περισσότερες πιθανότητες να καταλήξουν φτωχοί σε σχέση με εκείνους που γεννήθηκαν σε σταθερές χώρες και το χάσμα διευρυνόταν.

Πρέπει, όμως, να αναγνωριστεί ότι ένας μικρότερος και πιο ηλικιωμένος πληθυσμός θα επιδρά πιο ευνοϊκά στο περιβάλλον του πλανήτη. Εκτιμάται ότι εάν η ανθρωπότητα καταφέρει να μην επιβαρύνει περισσότερο τον πλανήτη στα επόμενα 20-30 χρόνια, τότε στο δεύτερο μισό του 21ου Αιώνα θα βελτιωθεί σημαντικά τόσο το περιβάλλον όσο και το κλίμα του πλανήτη.

Αυτή η εκτίμηση αποτελεί και το αισιόδοξο σενάριο για την επιβίωση της ανθρωπότητας, διότι θα επιτρέψει και στις νεότερες γενιές να ζήσουν και να ευημερήσουν σε ένα φιλικό πλανήτη, με επαρκείς πόρους και καλό κλίμα. Για να συμβεί αυτό, όμως, θα χρειαστεί να ενεργοποιηθούν όλοι οι διεθνείς οργανισμοί που έχουν αναλάβει την υλοποίηση των διεθνών συμφωνιών για την προστασία του περιβάλλοντος και την βελτίωση του κλίματος.

Το αισιόδοξο σενάριο αναφέρεται στις πιθανότητες επιτυχούς υλοποίησης των απαιτούμενων προσαρμογών σε εθνικό επίπεδο, σε όλο τον αναπτυγμένο και αναπτυσσόμενο κόσμο, για να αντιμετωπιστούν οι συνέπειες της γήρανσης του πληθυσμού και της κλιματικής αλλαγής.

Πρόκειται για ένα σύνολο πολυεπίπεδων και πολύπλοκων δράσεων, που συγκροτούν ουσιαστικά μία Αλλαγή Υποδείγματος (paradigm shift) της οργάνωσης και λειτουργίας του οικονομικού μοντέλου για τις χώρες του Δυτικού κόσμου. Μέχρι τα μέσα του 21ου Αιώνα θα έχει διαπιστωθεί ποιες χώρες σχεδίασαν και υλοποίησαν με επιτυχία αυτό το κολοσσιαίο πρόγραμμα προσαρμογής των οικονομιών και των κοινωνιών.



*Ο Νεκτάριος Μιλτιάδης είναι Καθηγητής του Πανεπιστημίου Πειραιώς