Νίκος Μαρκάτος

Και η σημερινή επέτειος ως ιστορικό γεγονός είναι στις γενικές του γραμμές, σε όλους γνωστή. Τα πρόσωπα, οι πράξεις, τα αποτελέσματα μας είναι οικεία. Ότι επιβάλλεται με τη σημερινή αφορμή είναι να ανασυνθέσουμε στη σκέψη μας τις ιδεολογικές προυποθέσεις, την πνευματική υποδομή και τις διαχρονικές αξίες, που καθόρισαν την στάση του Έθνους και δημιούργησαν τα Έπη των Ελλήνων. Όχι σαν αφετηρία στείρας προγονολατρείας ή κενών κομπασμών, αλλά σαν δημιουργική αναμέτρηση προς τον κανόνα του χρέους. Έτσι και ο συμβολισμός της 200στης επετείου θα μπορέσει να βοηθήσει στην αναζήτηση αξιών σήμερα, οράματος και ταυτότητος από τη νεολαία μας.

Δεν θα περιγράψω τις συνθήκες διαβίωσης των Ελλήνων κατά την μακρά περίοδο της τουρκικής κατοχής. Θα υπενθυμίσω μόνο δύο από τους χειρότερους παράγοντες φθοράς του ελληνικού στοιχείου: τις ομαδικές εξωμοσίες που προκλήθηκαν από τους εκβιασμούς και την απόγνωση, και το παιδομάζωμα που κατά τον Ιστορικό Von Hammer υπολογίζεται σε μισό εκατομμύριο παιδιών. Αν στην αιμορραγία αυτή του ελληνισμού συνυπολογίσουμε τις μεταναστεύσεις, τις αιχμαλωσίες, την οικονομική εξαθλίωση και την υποχώρηση της πνευματικής στάθμης των ραγιάδων τότε μόνο «παράτολμος μάντης θα προέλεγε ότι η ελληνική φυλή θα μπορούσε να σηκώσει πάλι το κεφάλι» όπως γράφει σύγχρονος Άγγλος ιστορικός.

Οι παράγοντες του απίθανου λοιπόν αυτού ιστορικού φαινομένου υπήρξαν πολλοί, το πάθος της ελευθερίας, η μνήμη του ιστορικού παρελθόντος, η θρησκευτικότητα, ο δεσμός του μετανάστη με τα πατρικά χώματα και τους υποφέροντες αδελφούς και η ακοίμητη προσδοκία μιας ανάστασης, προστάτευσαν το Γένος από την αποσύνθεση. Το αδούλωτο φρόνημα εμπόδισε την ψυχική υποταγή και τον αφανισμό, «οι Γραικοί αισθάνονταν πάντα ως αιχμάλωτοι πολέμου, ουδέποτε ως δούλοι» διεκήρυσσε ο Κοραής το 1803 ενώπιον Γαλλικού ακροατηρίου.

Στο Βουκουρέστι, όπου από το 1780 δρα η οργάνωση Ελλήνων και Βλάχων «Εταιρεία των Φίλων», ο Ρήγας συναναστρέφεται Γάλλους πράκτορες, μελετά Διακηρύξεις και Συντάγματα της Γαλλικής Επανάστασης και μελοποιεί τον πατριωτικόν Θούριον, όπου ονειρεύεται να ενώσει τους σταυραετούς του Ολύμπου, τα ξεφτέρια των Αγράφων, τα θαλασσινά πουλιά Σπετσών, Ψαρών και Ύδρας, τους Σουλιώτες και τους Μανιάτες, που τους καλούσε να γίνουν στύλοι της φυλής.

Την πραγμάτωση του ονείρου ανέλαβαν δεκαέξι χρόνια μετά τον στραγγαλισμό του τρεις έμποροι της Οδησσού, οι Τσακάλωφ, Ξάνθος, Σκουφάς, που φροντίζουν επιτυχώς ώστε η «Εταιρεία των Φιλικών» να υφάνει τον σωτήριο μηχανισμό της εθνεγερσίας.

Παρά τις αντιρρήσεις πολλών σημαινόντων Ελλήνων (π.χ. Κοραής, Αλ.Μαυροκορδάτος κ.α) με τη δραστηριότητα της Εταιρείας η ανυπομονησία των υπόδουλων είχε πλέον κορυφωθεί. Ο σκεπτικισμός και η νηφαλιότητα ήταν ανίσχυροι να ανακόψουν την ψυχική προετοιμασία τόσων αιώνων εναντίον του δυνάστη.

Ο αγών του ΄21, το σύνθημα του οποίου δόθηκε πρώτα στη Μολδαβία, υπήρξε σκληρότερος και οδυνηρότερος από όσο υπολόγιζαν ο Υψηλάντης και οι συνεργάτες του. Η ανατροπή των πολεμικών σχεδίων στις ηγεμονίες, με τεράστιες απώλειες στο Σκουλένι, το Δραγατσάνι και την Μονή Σέκκου, φανέρωσε αμέσως τις οργανωτικές αδυναμίες της Επανάστασης, και τα πράγματα στη συνέχεια χειροτέρεψαν από τα κομματικά πάθη και τις εμφύλιες συγκρούσεις.

Παρ’όλα αυτά η ευόδωση του αγώνα στο Μοριά, τη Ρούμελη και τα νησιά, τα έπη στην ξηρά και τη θάλασσα, ο συναγερμός ενός ολόκληρου λαού που διάλεγε το ολοκαύτωμα παρά τη συνθηκολόγηση, συντάραξε τις φιλελεύθερες συνειδήσεις της Ευρώπης και δημιούργησε ενθουσιώδεις εθελοντές, η συμμετοχή των οποίων στον Ελληνικό αγώνα έδινε νόημα στη ζωή τους.
Και όταν τον Οκτώβρη του 1827 τα πυροβόλα των τριών ευρωπαϊκών δυνάμεων κατέστρεφαν τον Τούρκικο στόλο στο Ναυαρίνο, το αιμόφυρτο έθνος παρακολουθούσε με ανακούφιση την καταδίκη μιας διεθνούς αντιδραστικής πολιτικής, η οποία προ 12 ετών, με την πενταπλή Συμμαχία, είχε νομιμοποιήσει την κατάπνιξη των απελευθερωτικών κινημάτων. Ένα μεγάλο βήμα για την επικράτηση του δικαίου και τη λύτρωση των υπόδουλων είχε συντελεσθεί.

Η επιτάχυνση της ροής της Ιστορίας κατά τα τελευταία χρόνια, που επιφέρει μεταξύ άλλων την αλλοίωση του συστήματος αναφοράς υπό το πρίσμα του οποίου πολλές ανά τον κόσμο γενεές γαλουχήθηκαν, με φέρνει σε μια πρωτόγνωρη αμηχανία. Βλέπετε, η προσέγγιση της 25ης Μαρτίου σαν την ημερομηνία σύμβολο ενός "εθνικοαπελευθερωτικού αγώνα που έθεσε τα θεμέλια της σύγχρονης Ελληνικής Ιστορίας", δεν είναι πλέον τόσο εύκολη όσο ήταν στο παρελθόν

Ενα μοιάζει σίγουρο: Η Ιστορία, όπως τη γνωρίζαμε, αμφισβητείται. Οσα πιστεύαμε ως γεγονότα, "στρογγυλεύονται" δια μέσω μιας πολιτικά ορθής γενίκευσης, μέχρις ότου ξεχαστούν ή αλλοιωθούν σημαντικά. Οσα συναισθήματα γεννιόνταν από την πίστη μας σε "εκείνη" την εικόνα της Ιστορίας, φθείρονται μαζί με τη φθορά των λεγομένων παραδοσιακών αξιών. Αποστεώνονται μπροστά στη δύναμη της εικόνας που μας υποτάσσει στη δική της πραγματικότητα. Μέχρι που στο τέλος μια εικονική πραγματικότητα έχει αλλοιώσει την ταυτότητά μας. Εχει μεταφέρει τις αναλλοίωτες αξίες μας στη σφαίρα της σχετικότητας, του κενού, ή, έστω, της αμφιβολίας. Και αν η δική μας γενιά, επιχειρεί, έστω, να υποψιαστεί τι πραγματικά συμβαίνει, οι νεώτερες κινδυνεύουν να υποταχτούν, χωρίς ουσιαστική επιλογή, στη δύναμη της εικόνας, στην εξουσία της "πληροφορίας" και τελικά στην υποτίμηση του χρόνου και της Ιστορίας, για χάριν ενός κατ’ επιλογήν πλασματικού "τώρα". Μετά το «τέλος της Ιστορίας» έρχεται άραγε και το «τέλος της Σκέψης»;

Ακριβώς γι αυτό, καταφεύγω στα σύμβολα και όχι τόσο στα γεγονότα, προκειμένου να προβληματιστώ επί της ανασύνθεσης ενός ταυτοποιητικού συστήματος αξιών, που αν και δεν χτίζεται ολόκληρο πάνω στη βαρβαρότητα του κατακτητή, εξακολουθεί να ταυτοποιεί το λαό μας με το ωραίο, το μεγάλο και το αληθινό των αναλλοίωτων αξιών.

Τι συμβολίζει αυτό που εμείς μάθαμε σαν "σκλαβιά τεσσάρων αιώνων" και το οποίο οι νεώτεροι ίσως να μάθουν σαν "συνύπαρξη δύο λαών στα όρια μιας αυτοκρατορίας", η οποία πάντως, και όχι τυχαία, χρονικά συνέπεσε με το Μεσαίωνα της υπόλοιπης Ευρώπης; Συμβολίζει το σκοτάδι επί της αξίας της Ελευθερίας. Τα συναισθήματα που η πράξη μας γεννά είναι ανεξάρτητα από τα γεγονότα, και αυτό γιατί ακόμη και αν δεν έχουμε βιώσει με βίαιο τρόπο την απώλεια της ελευθερίας μας, αντιλαμβανόμαστε το αγαθό της με ένα σύμφυτο τρόπο. Ο οποίος μάλιστα είναι ανεξάρτητος από τον τρόπο απώλειας της ελευθερίας, και προκαλεί την ίδια αντίδραση, είτε προέρχεται από τον "Τούρκο κατακτητή" είτε από τον "Έλληνα κοτζαμπάση". Επομένως, έτσι ειδομένο, δεν έχει καμία σημασία αν για κάποιους τα τρια κακά της Τουρκοκρατίας ήταν οι κοτζαμπάσηδες, οι επίσκοποι και οι Τούρκοι μ’αυτή τη σειρά. Όπως επίσης χάνει τη σημασία του το ότι η υποτιθέμενη θετική συμβολή της ανώτατης ιεραρχίας της Εκκλησίας στην Επανάσταση , αποτελεί μία από τις μεγαλύτερες ιδεολογικές διαστρεβλώσεις της νεότερης Ιστορίας μας.

Τι συμβολίζει η εξέγερση; Συμβολίζει τον αγώνα για την πρόοδο, την ελευθερία, την ισότητα και την αδελφοσύνη. Για τα ίδια αγαθά, που και σε άλλες επαναστάσεις, ή όπως αλλιώς τα γεγονότα αυτά θα ονομαστούν στο μέλλον από τον "πολιτικά ορθό" ιστορικό, αποτέλεσαν τις σημαίες του αγώνα. Η όποια μορφή της εξέγερσης, σε μια παλαιότερη εποχή, όπου ο big brother δεν ήταν εκεί να καταγράφει με το άγρυπνο τεχνολογικό μάτι του τα γεγονότα, δεν μπορεί να αφαιρέσει την αξία από το σύμβολο του αγώνα για την πρόοδο, την ελευθερία, την ισότητα και την αδελφοσύνη.

Τι συμβολίζει η θυσία; Ας την αμφισβητούν σήμερα κάποιοι ως ιστορικό γεγονός, ως προς το χαρακτήρα, τις μορφές ή και την έκτασή της, η θυσία συμβολίζει την απόφαση της διάθεσης της ίδιας της ζωής στο βωμό της υπεράσπισης των πανανθρώπινων αξιών μας.

Αρκεί η αντίληψη του συμβόλου της θυσίας ως μέσου για την πραγμάτωση της πορείας του ατόμου και των λαών, στην εξέλιξη των αξιών που είναι πάνω από τα γεγονότα, πάνω από την ίδια τη ζωή, των αξιών που αποτελούν μέρος του "εν αρχή όντα Λόγου".

Πολλή συζήτηση γίνεται για την απόδοση της σχετικής με την τουρκοκρατία Ιστορίας στα σχολικά βιβλία. Το εκπαιδευτικό σύστημα κρίνεται ως προς το ρόλο του στη διαμόρφωση ταυτότητας στους νέους ανθρώπους. Οσοι παρακολουθούν τις σχετικές συζητήσεις στο Διαδίκτυο καταλαβαίνουν πολύ καλά σε τι αναφέρομαι.

Χωρίς να αμφισβητεί κανείς το ρόλο της διδασκαλίας της Ιστορίας στις προηγούμενες γενιές, στη διαμόρφωση της Ιστορικής μας ταυτότητας, αναζητούμε την εξέλιξή του σε μια εποχή που το σύνολο του κόσμου εξελίσσεται με ραγδαίους ρυθμούς. Ας αποφορτιστούμε από τα συναισθήματα που μας γεννούν γεγονότα όπως και διεθνή σχόλια και πράξεις, και ας σκεφτούμε νηφάλια: Οι διηγήσεις του Ομήρου, αλλά και τόσες άλλες άλλων πολιτισμών, έχουν πρωτίστως αξία ως ιστορικές αναφορές; Ασφαλώς και όχι. Συμβάλλουν λιγότερο στη διαμόρφωση εθνικής και πολιτισμικής ταυτότητας από ότι "ιστορικά ακριβείς" διηγήσεις; Και πάλι όχι, και για το λόγο αυτό άλλωστε μελετώνται ακόμη, και μάλιστα από λαούς που "δεν τους ανήκουν", και η αξία τους αναγνωρίζεται σε όλη την έκταση της γνωστής μας Ιστορίας. Τι σημασία έχει αν οι μύθοι που διαπαιδαγωγούν τα μικρά παιδιά είναι του Αισώπου, του Φαίδρου ή του (Jean de la) Fontaine; Μάλλον μικρή, γιατί αξία στη διαπαιδαγώγηση έχουν τα σύμβολα και όχι η πατρότητά τους.

Ισχυρίζομαι ότι η πρόκληση για τη διαμόρφωση και την εξέλιξη της Ιστορικής ταυτότητας ενός λαού δεν βρίσκεται στην παράθεση γεγονότων, αλλά στη χρήση των συμβόλων που βρίσκονται πίσω από αυτά.

Αυτή είναι σήμερα η πρόκληση όχι μόνο της εκπαίδευσης αλλά και ολόκληρου του πολιτισμού των ανθρώπων: να εξελίξουμε τους όρους της παγκόσμιας συνύπαρξης αναδεικνύοντας τις αξίες μας μέσα από τα σύμβολα, που είναι πιο ανθεκτικά από τα γεγονότα ακόμη και όταν κάποιοι κοσμοκράτορες τα μεταχειρίζονται -εφήμερα- προς όφελός τους.

Αυτή είναι και η πρόκληση για τους νέους ανθρώπους. Δείτε με ποιο τρόπο χλευάζουν τις παραδοσιακές προσεγγίσεις της 25ης Μαρτίου, αλλά και της 28ης Οκτωβρίου, και εκείνη του Πολυτεχνείου. Ακούστε τα τραγούδια τους, νιώστε την αγωνία τους. Το εκπαιδευτικό μας σύστημα παραλαμβάνει νήπια με πολύ περισσότερες προσλαμβάνουσες παραστάσεις από ότι 20 χρόνια πριν, και παραδίδει στην κοινωνία αγχωμένους και πιεσμένους εφήβους, επιχειρώντας να τους κάνει να αφομοιώσουν στερεότυπα που δεν πείθονται ότι τους ταιριάζουν.

Μήπως δεν τους είναι ορατό το γεγονός ότι το έθνος δεν διανύει περιόδους δόξας;

Μήπως δεν αντιλαμβάνονται ότι ο ξύλινος λόγος της πολιτικής μας λειτουργίας, παραμένει ξύλινος και στη διήγηση της δόξας του παρελθόντος;

Μήπως δεν αντιλαμβάνονται ότι υποκρινόμαστε κάνοντάς τους διδάγματα για αξίες που δεν τηρούμε και για δόξες που δεν αξίζουμε;

Τα ξέρουν όλα και εμείς γινόμαστε τόσο επιθετικοί απέναντί τους γιατί και εμείς γνωρίζουμε ότι τα ξέρουν. Γνωρίζουμε ότι αναζητούν όραμα που δεν ξέρουμε πώς να τους δώσουμε. Και τους βάζουμε απέναντι. Σκληρή, αλλά αλήθεια.

Είναι, λοιπόν, τα σύμβολα της 25ης Μαρτίου, επίκαιρα, όχι όμως για τους λόγους που συνήθως αναφέρονται στον πανηγυρικό της ημέρας. Είναι επίκαιρα γιατί μας θέτουν προ της πρόκλησης να τα κάνουμε και πάλι σύμβολα των αξιών της εξέγερσης και της θυσίας για την ελευθερία των ατόμων και των λαών, η οποία δεν απειλείται σήμερα από τον "τούρκο κατακτητή", αλλά από τον ολοκληρωτισμό της ελέω τεχνολογίας εικονικής πραγματικότητας και της παγκοσμιοποιημένης Οικονομίας.

Αν τους αγώνες και τις νίκες στα πεδία των μαχών κατευθύνει η στρατιωτική ηγεσία, η πνευματική ηγεσία προετοιμάζει τις ψυχές σε αγώνα δημιουργώντας όραμα και αξίες.

Αυτή θα είναι ή δεν θα είναι η δική μας επανάσταση. Τα σύμβολά μας είναι εδώ, διαχρονικά και απελευθερωμένα από τις διηγήσεις που τα αφορούν. Οι νέοι μας βλέπουν, μας παρακολουθούν και μας μιλάνε. Ας τους δούμε και ας τους ακούσουμε και μεις. Τους το χρωστάμε.

Για όλα αυτά, θα επαναλάβω την απάντηση των Μεσσηνίων στην προσταγή του Ιμπραήμ «Πέτρα απάνω στην πέτρα να μην μείνει, εμείς δεν προσκυνούμε».
Κι’ αυτό πρέπει να είναι το σύγχρονο μήνυμά μας.

Νέοι και νέες της Ελλάδας. Ξεπεράστε μας!



Ο Νίκος Μαρκάτος είναι Ομότιμος Καθηγητής ΕΜΠ, π.Πρύτανης