Σταύρος Λυγερός

Η συζήτηση για μια Ευρώπη πολλών ταχυτήτων είναι παλιά. Πολλές ταχύτητες, άλλωστε, ήδη υπάρχουν. Χαρακτηριστικά παραδείγματα είναι η Ευρωζώνη και η Ζώνη Σένγκεν. Στα δύο αυτά υποσύνολα συμμετέχουν μερικές από τις χώρες-μέλη και μάλιστα όχι οι ίδιες. Θα μπορούσε, λοιπόν, κάποιος να συμπεράνει ότι αυτό που δρομολογήθηκε στη σύνοδο των τεσσάρων μεγάλων της Ε.Ε. στις Βερσαλλίες, στις 6 Μαρτίου, δεν είναι τίποτα περισσότερο από την αναγνώριση αυτού που ήδη συμβαίνει. Το συμπέρασμα αυτό, ωστόσο, είναι άκρως παραπλανητικό. Η χρήση των ίδιων λεκτικών όρων κρύβει πολύ διαφορετικές προθέσεις και πραγματικότητες.
\
Ας πάρουμε, όμως, τα πράγματα από την αρχή. Μετά την ένταξη της Βρετανίας στην τότε ΕΟΚ το 1973 φάνηκε ότι ο παραδοσιακός ευρωσκεπτικισμός του Λονδίνου λειτουργούσε κατά κάποιον τρόπο ως φρένο στην πρόθεση των άλλων κρατών-μελών να προχωρήσουν στην ενοποιητική διαδικασία. Από τότε άρχισε η συζήτηση για διαφορετικές ταχύτητες. Ο τότε Γερμανός καγκελάριος Βίλι Μπραντ, μάλιστα, είχε το 1974 καταθέσει σχετική πρόταση. Με αυτό το πνεύμα θεσμοθετήθηκε αργότερα και η δυνατότητα των «ενισχυμένων συνεργασιών». Η Συνθήκη της Λισαβόνας προβλέπει ότι τουλάχιστον εννέα κράτη-μέλη μπορούν να προχωρήσουν σε βήματα περαιτέρω ενοποίησης.


Ετσι φτάσαμε στην Ευρωζώνη και στη Ζώνη Σένγκεν για την ελεύθερη διακίνηση. Η λογική των «ενισχυμένων συνεργασιών», ωστόσο, ήταν να ανοίξουν τον δρόμο για εμβάθυνση, με σκοπό να ακολουθήσουν και τα κράτη-μέλη που για διάφορους λόγους δεν συμμετείχαν αρχικά. Με άλλα λόγια, ο δεδηλωμένος στόχος ήταν, έστω και σε διαφορετικές φάσεις, να συμμετάσχουν στο υψηλότερο επίπεδο ενοποίησης όλα τα κράτη-μέλη, χωρίς να αλλοιώνονται οι αρχές της ισοτιμίας και της κοινοτικής αλληλεγγύης.

Παραβίαση της ιδρυτικής συνθήκης

Η δρομολόγηση της Ευρώπης των πολλών ταχυτήτων που αποφάσισαν οι ηγέτες της Γερμανίας, της Γαλλίας, της Ιταλίας και της Ισπανίας πριν από λίγες ημέρες στις Βερσαλλίες ρητορικά δεν διαφέρει από τα παραπάνω. Στην πραγματικότητα, όμως, δρομολογείται ο θεσμοθετημένος διαχωρισμός της Ε.Ε. σε ευρωπαϊκό πυρήνα και ευρωπαϊκή περιφέρεια. Με άλλα λόγια, δρομολογείται η θεσμοθέτηση κρατών-μελών πρώτης και κρατών-μελών δεύτερης κατηγορίας, γεγονός που παραβιάζει κατάφωρα την ιδρυτική συνθήκη. Η ειρωνεία είναι ότι αυτό θα θεσμοθετηθεί στην 60ή επέτειό της, την οποία θα εορτάσουν στις 25 Μαρτίου οι «27» στη Ρώμη. Παλιότερα το ερώτημα που βρισκόταν στο επίκεντρο των συζητήσεων ήταν «περισσότερη ή λιγότερη Ευρώπη;». Τυπικά το ερώτημα αυτό παραμένει στο τραπέζι.

Το πραγματικό όμως ερώτημα είναι αν η σημερινή μεταλλαγμένη Ευρώπη είναι βιώσιμη. Αν και στο θεσμικό επίπεδο λίγα έχουν αλλάξει, είναι κοινός τόπος ότι η Ε.Ε. της ισοτιμίας των κρατών-μελών και της κοινοτικής αλληλεγγύης αποτελεί παρελθόν. Διά της διολισθήσεως, η Ε.Ε. έχει αποκτήσει αφεντικό (Γερμανία), ιεραρχία και μεταμοντέρνες αποικίες, όπως η Ελλάδα. Η οικονομική κρίση διευκόλυνε και επιτάχυνε αυτή τη διολίσθηση, αλλά ταυτόχρονα έβγαλε στην επιφάνεια τις αντιφάσεις και όξυνε τις αντιθέσεις. Στο υπόστρωμα της μείωσης των εισοδημάτων και της περιστολής των εργασιακών δικαιωμάτων ήρθαν να προστεθούν οι κοινωνικές παρενέργειες από το προσφυγικό-μεταναστευτικό κύμα και την ισλαμική τρομοκρατία. Το αποτέλεσμα ήταν να εκδηλωθεί μια μεγαλύτερη ή μικρότερη εκλογική εξέγερση των Ευρωπαίων.

Οι συνέπειες

Τα κόμματα του ευρύτερου (νεο)φιλελεύθερου χώρου χάνουν έδαφος, το οποίο κερδίζει η αντισυστημική ψήφος. Στον ευρωπαϊκό Νότο η αντισυστημική ψήφος τροφοδότησε περισσότερο αριστερά κόμματα, καθώς και ιδιότυπα κόμματα όπως το Κίνημα Πέντε Αστέρων του Μπέπε Γκρίλο στην Ιταλία. Στον ευρωπαϊκό Βορρά, όμως, τροφοδότησε κατά κανόνα εθνικιστικά - ξενοφοβικά κόμματα. Η εκλογική αυτή εξέγερση, που επιβεβαιώθηκε και ευνοήθηκε και από την εκλογή του Ντόναλντ Τραμπ, έχει τρεις συνέπειες:
Πρώτον, συρρικνώνει και σε ορισμένες χώρες απειλεί με κατάρρευση τη «φιλελεύθερη συναίνεση», η οποία μεταπολεμικά κυριαρχούσε στη Γηραιά Ηπειρο.

Δεύτερον, αναπτύσσεται όχι ο παραδοσιακός ευρωσκεπτικισμός, αλλά ένα είδος ευρωάρνησης. Είναι ενδεικτικό ότι, σύμφωνα με δημοσκόπηση, το 65% των Γάλλων αντιμετωπίζει αρνητικά την ενοποίηση. Η τάση αυτή σε σχεδόν όλη την Ευρώπη κεφαλαιοποιείται πολιτικά κυρίως από τα ακροδεξιά-εθνικιστικά κόμματα, τα οποία περισσότερο ή λιγότερο θέτουν έντονα ζήτημα αποχώρησης, τουλάχιστον, από την Ευρωζώνη.

Τρίτον, η μετάλλαξη της Ε.Ε. των εθνών σε «γερμανική Ευρώπη» έχει ως αποτέλεσμα την όξυνση των εθνικών αντιθέσεων και τη διάβρωση της αμοιβαίας εμπιστοσύνης. Αυτά με τη σειρά τους προκαλούν την ανάπτυξη όχι μόνο της ευρωάρνησης, αλλά ταυτόχρονα και αντιγερμανικού κλίματος. Ηταν αναπόφευκτο. Τα στοιχεία αποδεικνύουν ότι ο μεγάλος κερδισμένος από την καθιέρωση του ευρώ είναι η Γερμανία. 

Αλαζονική μακαριότητα

Το Brexit ήταν το πρώτο πλήγμα στην αλαζονική μακαριότητα του ευρωιερατείου. Η εκλογή του Τραμπ ήταν το δεύτερο όχι μόνο επειδή επιβεβαίωσε το ρεύμα, αλλά και επειδή απειλεί να ανατρέψει το παραδοσιακό πλαίσιο των ευρωαμερικανικών σχέσεων. Ο νέος Αμερικανός πρόεδρος αμφισβητεί τη βιωσιμότητα του ευρωπαϊκού οικοδομήματος. Στρέφεται, μάλιστα, ευθέως εναντίον της Γερμανίας, κατηγορώντας την, όχι αδίκως, ότι εκμεταλλεύεται τους εταίρους της και χρησιμοποιεί το ευρώ για να συσσωρεύει τεράστια εμπορικά πλεονάσματα. Το τρίτο πλήγμα ήταν η επικράτηση του «όχι» στο ιταλικό δημοψήφισμα που κατέστησε εύθραυστη την πολιτική σταθερότητα στη γειτονική χώρα.

Αντιμέτωπη με το κλίμα ευρωάρνησης, τις αντιθέσεις των κρατών-μελών, την αμερικανική πίεση και το μειοψηφικό αλλά όχι απίθανο ενδεχόμενο νίκης της Μαρίν Λεπέν, η Ε.Ε. - Ευρωζώνη έχει περιέλθει σε υπαρξιακή κρίση. Είναι ορατά διά γυμνού οφθαλμού τα εσωτερικά ρήγματα.

Η ομάδα του Βίζεγκραντ (Πολωνία, Ουγγαρία, Τσεχία και Σλοβακία) δίνει σε σημαντικό βαθμό τον τόνο στην ανατολική Ευρώπη. Οι λαοί αυτοί έχουν λιγότερο από 30 χρόνια που απέκτησαν την πραγματική ανεξαρτησία τους και κατά κανόνα είναι απρόθυμοι να παραδώσουν εθνική κυριαρχία στο ευρωιερατείο. Αλλά και ο ευρωπαϊκός Νότος, όπως φάνηκε στις Συνόδους της Αθήνας και της Λισαβόνας, εκδήλωσε τάση αυτονόμησης από τη γερμανική ηγεμονία.

Η υπαρξιακή κρίση της Ε.Ε.

Η απόφαση των Βερσαλλιών είναι η απάντηση του Βερολίνου στην υπαρξιακή κρίση της Ε.Ε. Είναι ενδεικτικό ότι το 52% των Γερμανών οικονομολόγων έχει ταχθεί υπέρ της Ευρώπης των δύο ταχυτήτων. Η Ανγκελα Μέρκελ είναι η μόνη που διαθέτει ένα σχέδιο για το αύριο της Ευρώπης. Γι’ αυτό και δεν δυσκολεύτηκε να συμπαρασύρει τους υπόλοιπους τρεις. Ο μόνος που δυνητικά θα μπορούσε να προβάλει αντίσταση είναι ο Φρανσουά Ολάντ. Αν ηγούνταν του ευρωπαϊκού Νότου, η Γαλλία θα μπορούσε να εξισορροπήσει τη Γερμανία. Από την εποχή του Νικολά Σαρκοζί, όμως, το Παρίσι έχει επιλέξει να λειτουργεί ως συμπλήρωμα του Βερολίνου. Με ελάχιστες εξαιρέσεις, σε αυτή τη γραμμή κινήθηκε και ο Ολάντ.


Στην περίπτωση της Ευρώπης των πολλών ταχυτήτων, ο Γάλλος πρόεδρος όχι μόνο δεν αντιστάθηκε, αλλά ανέλαβε και τον ρόλο του διεκπεραιωτή. Αν πιστέψουμε, μάλιστα, τις πληροφορίες που κυκλοφορούν, ο Ολάντ θα ανταμειφθεί για τις υπηρεσίες του με κάποιο υψηλό ευρωπαϊκό αξίωμα. Από τη στιγμή που το Παρίσι συνέπραξε, ο Ιταλός Πάολο Τζεντιλόνι και ο Ισπανός Μαριάνο Ραχόι έσπευσαν να ακολουθήσουν για να μη μείνουν εκτός νυμφώνος. Είναι προφανές ότι τα κριτήρια με τα οποία θα συγκροτηθεί ο πυρήνας είναι πρωτίστως πολιτικά και δευτερευόντως οικονομικά. Η Ιταλία και η Ισπανία είναι ασθενείς, αλλά είναι απαραίτητες στη Γερμανία. Προσεταιριζόμενη τα άλλα τρία μεγάλα κράτη-μέλη, η Μέρκελ διέσπασε τον ευρωπαϊκό Νότο, ακυρώνοντας στην πράξη την πρωτοβουλία για συνεννόηση των Νοτίων με σκοπό κοινές παρεμβάσεις στην ευρωπαϊκή σκηνή. Ταυτόχρονα, απομονώνει την ομάδα του Βίζεγκραντ και εδραιώνει την υποστήριξη των παραδοσιακών συμμάχων της (Ολλανδία, Αυστρία και Φινλανδία). Κατ’ αυτό τον τρόπο ανακτά στην κορυφή τον πλήρη έλεγχο της Ε.Ε. 

Ο ρόλος της Κομισιόν

Η υπαρξιακή κρίση της Ε.Ε. μετέτρεψε ένα μάλλον ακραίο σενάριο σε κυρίαρχη επιλογή. Δεν ήταν μόνο το Βερολίνο που έβλεπε την καθιέρωση ουσιαστικά δύο ταχυτήτων ως διέξοδο. Το 2015 ο Ολάντ είχε μιλήσει για «εμπροσθοφυλακή». Στο ίδιο μήκος κύματος και ο τότε υπουργός του Εμανουέλ Μακρόν, που σήμερα διεκδικεί την προεδρία υποστηρίζοντας την προσκόλληση της Γαλλίας στη Γερμανία.

Πατώντας σε αυτό το έδαφος η Μέρκελ ενορχήστρωσε την απόφαση των Βερσαλλιών. Απέσπασε τη συμφωνία και του Μάριο Ντράγκι και του φεντεραλιστή Ζαν-Κλοντ Γιούνκερ στις συναντήσεις που είχε μαζί τους το προηγούμενο διάστημα. Ο πρόεδρος της Κομισιόν υποχρεώθηκε να παίξει το γερμανικό παιχνίδι με τη Λευκή Βίβλο και τα πέντε σενάρια για το μέλλον της Ε.Ε. Μπορεί ο ίδιος να εξέφρασε την προτίμησή του στην επιλογή να βαδίσουν όλα τα κράτη-μέλη μαζί προς την εμβάθυνση της ενοποίησης (5ο σενάριο), αλλά συμπεριέλαβε και το σενάριο των πολλών ταχυτήτων (3ο). Με τον τρόπο αυτό το νομιμοποίησε.

Από την περαιτέρω μετάλλαξη της Ε.Ε., η Ελλάδα έχει να χάσει περισσότερα από τα υπόλοιπα μικρομεσαία κράτη-μέλη, όχι μόνο λόγω του εγκλωβισμού της στη μνημονιακή παγίδα αργού θανάτου, αλλά και λόγω του προβλήματος εθνικής ασφαλείας που αντιμετωπίζει με την όξυνση του τουρκικού επεκτατισμού. Ο Αλέξης Τσίπρας, πάντως, βρήκε ενδιαφέρουσα υπό όρους την απόφαση των Βερσαλλιών! Επέλεξε μάλλον να πάει με τα νερά των ισχυρών, μήπως και τον διευκολύνουν στο μέτωπο της αξιολόγησης.

Γενικότερα, η υποχώρηση σε βαθμό εξαφάνισης του κοινοτικού πνεύματος, η επικράτηση της αλά καρτ συμμετοχής στο ευρωπαϊκό οικοδόμημα και ο εκφυλισμός της κοινοτικής αλληλεγγύης σε κέλυφος δεν πρόκειται να αμβλύνουν την υπαρξιακή κρίση της Ε.Ε. Αντιθέτως, αναμένεται να οξύνουν τις εσωτερικές αντιθέσεις και να τροφοδοτήσουν την ήδη ισχυρή τάση παλινδρόμησης και περιχαράκωσης των ευρωπαϊκών λαών στα εθνικά κράτη.
Αν δεν προκύψει κάποιο γεγονός-τομή, όπως η εκλογή της Λεπέν, το πιθανότερο είναι ότι το ευρωπαϊκό οικοδόμημα θα εισέλθει για τα καλά σε μια περίοδο αργόσυρτης αποδόμησης. Το ενδεχόμενο άμεσης διάλυσης δεν αποκλείεται, αλλά τα επενδυμένα συμφέροντα είναι πολύ μεγάλα για να επιτρέψει το ευρωιερατείο μια τέτοια εξέλιξη.