Εθνική Πινακοθήκη: Πρόθεση επανέκθεσης των επίμαχων έργων υπό όρους και αναβάθμιση των μέτρων προστασίας

Την πρόθεσή της να επανεκθέσει τα τέσσερα έργα της έκθεσης «Η Σαγήνη του Αλλόκοτου», που βανδαλίστηκαν, το μεσημέρι της προηγούμενης Δευτέρας, από τον βουλευτή της Νίκης, Νίκο Παπαδόπουλο, υπό συγκεκριμένους  όμως  όρους ασφαλείας, εκφράζει  η Εθνική Πινακοθήκη ανακοινώνοντας, ταυτόχρονα, τη συνεργασία της με τα υπουργεία Πολιτισμού και  Πολιτικής Προστασίας στην εκπόνηση μελέτης για την αναβάθμιση των μέτρων προστασίας του δημόσιου πολιτιστικού ιδρύματος το οποίο έχει μετατραπεί, τις τελευταίες ημέρες, σε πεδίο μάχης.

Τα παραπάνω επισημαίνονται στη νέα ανακοίνωση της Εθνικής Πινακοθήκης η οποία ήρθε δύο 24ωρα μετά την ξαφνική απόφασή της να απομακρύνει τα επίμαχα έργα από το πάτωμα όπου εκτίθεντο συμβολικά από την Τετάρτη.

Πάντως, και αυτή τη φορά, όπως συνέβη και με την προηγούμενη ανακοίνωση, δεν καθίσταται σαφές αν και πότε θα επανεκτεθούν τα συγκεκριμένα έργα του Χριστόφορου Κατσαδιώτη. Το μόνο βέβαιο είναι πως θα υποβληθούν σε συντήρηση και θα περιμένουν - ουδείς γνωρίζει πόσο - μέχρι να θεωρηθούν κατάλληλες οι συνθήκες για να επιστρέψουν με ασφάλεια στον εκθεσιακό χώρο. Επισημαίνεται ωστόσο με νόημα πως η Εθνική Πινακοθήκη  παραμένει απαρέγκλιτα αφοσιωμένη στη νομοθεσία που κατοχυρώνει ανεπιφύλακτα την ελευθερία της καλλιτεχνικής έκφρασης.

Ολόκληρη η ανακοίνωση
«Μετά το πρόσφατο βίαιο περιστατικό και των επιπτώσεων του και δεδομένων των συνεχιζόμενων απειλών εναντίον της Εθνικής Πινακοθήκης - Μουσείου Αλεξάνδρου Σούτσου, των εκτεθειμένων έργων τέχνης, των εργαζομένων και της διοίκησης, αποφασίστηκε, κατόπιν συνεννόησης της Υπουργού Πολιτισμού Λίνας Μενδώνη με τον Υπουργό Προστασίας του Πολίτη Μιχάλη Χρυσοχοΐδη, η αναβάθμιση των μέτρων προστασίας της ΕΠΜΑΣ. Ήδη, έχει ξεκινήσει η συνεργασία ανάμεσα στην Εθνική Πινακοθήκη και το Κέντρο Μελετών Ασφαλείας (ΚΕ.ΜΕ.Α) με αντικείμενο την εκπόνηση σχετικής μελέτης ασφαλείας.

Η Εθνική Πινακοθήκη, στο πλαίσιο του θεσμικού της ρόλου και της αποστολής της, παραμένει απαρέγκλιτα αφοσιωμένη στο άρθρο 16 του Συντάγματος, το οποίο κατοχυρώνει ανεπιφύλακτα την ελευθερία της καλλιτεχνικής έκφρασης, στο άρθρο 10 της Ευρωπαϊκής Σύμβασης για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου και την πάγια Νομολογία του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου, καθώς και τη Νομολογία των Δικαστηρίων της χώρας.
Τα έργα τέχνης, που δέχτηκαν την επίθεση, υποβάλλονται στις απαραίτητες ενέργειες και στις διαδικασίες συντήρησης και αποκατάστασής τους, όπου παρουσιάζονται οι εκτεταμένες φθορές. Παράλληλα, εξετάζονται με τη συμβολή ειδικών, οι όροι και οι προϋποθέσεις της ασφαλούς επανέκθεσής τους.»

Το χρονικό της υπόθεσης και οι ανατροπές 
Έναν πρωτοφανή πόλεμο, με εμφανείς πολιτικές σκοπιμότητες, διαμαρτυρίες ακόμη και απειλές ξεσήκωσε ο βανδαλισμός  των έργων της έκθεσης της Εθνικής Πινακοθήκης «Η Σαγήνη του Αλλόκοτου», από τον βουλευτή της «Νίκης» Νίκο Παπαδόπουλο, Η υπόθεση έχει εξελιχθεί σε σίριαλ, με καθημερινά επεισόδια που εμπεριέχουν διαρκείς ανατροπές, χωρίς, δυστυχώς, να τηρούνται οι όροι του δημοκρατικού διαλόγου για θέματα εξαιρετικά σημαντικά, όπως είναι η νομικά κατοχυρωμένη ελευθερία της τέχνης και οι αλληλεπιδράσεις της με τη θρησκεία.

Ενώ λοιπόν το Σάββατο γνωστοποιήθηκε η, ομολογουμένως ασαφής και διφορούμενη, ανακοίνωση της Εθνικής Πινακοθήκης, σύμφωνα με την οποία τα τέσσερα επίμαχα έργα τέχνης του Χριστόφορου Κατσαδιώτη που είχαν δεχτεί επίθεση, απομακρύνθηκαν από το δάπεδο, όπου εκτίθεντο συμβολικά ως ζωντανό «Σύμπτωμα» της επίθεσης, με γνώμονα την ασφάλεια του χώρου, των έργων τέχνης, των εργαζομένων και των επισκεπτών, τις τελευταίες ώρες προκρίνεται ως πιθανό να επανέλθουν στις αρχικές θέσεις τους με την προσθήκη αυξημένων μέτρων ασφαλείας.

Το ενδεχόμενο αυτό, πάντως, συνάδει με όσα μάς είπε, το μεσημέρι της Πέμπτης, η διευθύντρια της Εθνικής Πινακοθήκης και επιμελήτρια της έκθεσης, Συραγώ Τσιάρα η οποία δήλωσε με νόημα πως η «έκθεση θα συνεχιστεί μέχρι τις 30 Σεπτεμβρίου του 2025» καθώς «η Εθνική Πινακοθήκη δεν μπορεί να λειτουργεί υπό το κράτος του φανατισμού και του φόβου». Η κ. Τσιάρα είχε αποκαλύψει πως επί αρκετές ημέρες, τόσο η ίδια προσωπικά όσο και η Εθνική Πινακοθήκη, δέχονταν «απειλές, ύβρεις και κατάρες...» στις οποίες, ωστόσο, δεν σκόπευαν να υποκύψουν.

Παρόλα αυτά, λίγες μόλις ώρες αργότερα επισκέπτες της έκθεσης διαπίστωσαν πως τα επίμαχα έργα είχαν απομακρυνθεί από τον εκθεσιακό χώρο. Τι προκάλεσε αυτή τη ανατροπή; Σύμφωνα με πληροφορίες βασικός λόγος ήταν η συνέχιση των απειλών εναντίον των εργαζόμενων της Εθνικής Πινακοθήκης, οι οποίοι ζούσαν επί πέντε ολόκληρες ημέρες υπό το καθεστώς του φόβου και της ανασφάλειας για τη σωματική τους ακεραιότητα, γεγονός απαράδεκτο, καθώς δεν είναι δυνατόν να τίθεται εν αμφιβόλω η ασφάλεια ενός από τα μεγαλύτερα πολιτιστικά ιδρύματα της χώρας.

Υπό την πίεση των γεγονότων, πάντως, τις τελευταίες ημέρες χάθηκε κάπως η μπάλα της επικοινωνιακής διαχείρισης του σοβαρού αυτού θέματος, πιθανότατα σε μια προσπάθεια να κερδηθεί χρόνος προκειμένου να ληφθούν οι τελικές αποφάσεις. Η ανακοίνωση της απομάκρυνσης των έργων από το δάπεδο δεν γνωστοποιήθηκε στους εκπρόσωπους του τύπου ενώ είχε αναρτηθεί μόνον στην ιστοσελίδα της Εθνικής Πινακοθήκης - σε μη ορατό σημείο - και όχι στα social media του ιδρύματος. Όταν, δε, ζητήθηκαν διευκρινήσεις για το περιεχόμενο της ανακοίνωσης, δεν δόθηκαν. 

Από την άλλη πλευρά το διάστημα που ακολούθησε μετά τον βανδαλισμό δεν υπήρξε καμία απολύτως επίσημη δήλωση από πλευράς του αρμόδιου υπουργείου Πολιτισμού, το οποίο επίσης αποτέλεσε στόχο επιθέσεων, πλην της προγενέστερης της επίθεσης απάντησης της Λίνας Μενδώνη σε σχετική ερώτηση που είχε καταθέσει στη βουλή ο Νίκος Παπαδόπουλος, που έλεγε πως «δρώντας πάντοτε με γνώμονα την προστασία της εν γένει πολιτιστικής και καλλιτεχνικής κληρονομιάς της χώρας, ουδέποτε προβαίνει σε ενέργειες λογοκρισίας».

Είναι σαφές πως για τέτοιου είδους κρίσιμα ζητήματα οι αντιδράσεις – απαντήσεις υπουργείου Πολιτισμού και διοίκησης του εκάστοτε ιδρύματος θα πρέπει να είναι άμεσες, ξεκάθαρες και συντονισμένες ώστε να μην αφήνουν περιθώρια αμφισβήτησης. Όπως είναι επίσης σαφές πως η ασφάλεια των πολιτιστικών ιδρυμάτων, των εργαζομένων τους και των επισκεπτών πρέπει να θεωρείται και να είναι, ανά πάσα στιγμή, δεδομένη.

Τι προβλέπει η νομοθεσία

Με πάνω από ένα μήνα καθυστέρηση αντιλήφθηκε ο βουλευτής της Νίκης, Νίκος Παπαδόπουλος, πως στην Εθνική Πινακοθήκη εκτίθενται κάποια έργα τα οποία, κατά την άποψή του, είναι «βλάσφημα». Από τις 22 Ιανουαρίου που άνοιξε τις πύλες της η έκθεση, συνοδεύοντας την σημαντική έκθεση χαρακτικών του Γκόγια, κορυφαίου εκπροσώπου της έννοιας του αλλόκοτου στην τέχνη, κανένας επισκέπτης δεν είχε εκφράσει την παραμικρή ένσταση. Γεγονός που αποδεικνύει πως αν ο βουλευτής της «Νίκης» δεν είχε προβεί στο σόου βανδαλισμού, δεν θα είχε συμβεί απολύτως τίποτα.

Στη συνέχεια όμως, ήταν πολλοί εκείνοι που τάχθηκαν υπέρ της βίαιης αντίδρασης του βουλευτή χωρίς να γνωρίζουν καν τις ακριβείς πληροφορίες, αφού για ημέρες διακινούνταν εικόνες που ουδέποτε φιλοξενήθηκαν στην Εθνική Πινακοθήκη και διαδιδόταν, ψευδώς, την έκθεση επισκέπτονταν σχολεία.

Αναρωτήθηκε όμως κανείς τι ορίζει η ισχύουσα νομοθεσία του κράτους αλλά της Ευρώπης σχετικά με το συγκεκριμένο θέμα; Μάλλον όχι. 
Ας διερευνήσουμε λοιπόν το νομικό σκέλος της υπόθεσης. Η ελευθερία της τέχνης κατοχυρώνεται ανεπιφύλακτα στο ελληνικό Σύνταγμα στο άρθρο 16, Μόνο η προστασία άλλων συνταγματικά κατοχυρωμένων δικαιωμάτων δύναται να την περιορίσει. Επιπλέον, η Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων του Ανθρώπου ορίζει ρητά πως η προσβολή κάποιου δεν αποτελεί νόμιμο λόγο περιορισμού της τέχνης.
 
Στο μεταξύ, σχετικά με την βλασφημία ισχύουν τα εξής: Από 1951 υπήρχε στον ελληνικό ποινικό κώδικα το άρθρο 198 που ποινικοποιούσε τη βλασφημία. Συγκεκριμένα προέβλεπε να τιμωρείται με ποινή φυλάκισης δύο ετών όποιος δημόσια και κακόβουλα βρίζει με οποιονδήποτε τρόπο το Θεό και με κράτηση έως έξι μήνες ή με πρόστιμο έως τρεις χιλιάδες (3.000) ευρώ όποιος εκδηλώνει δημόσια με βλασφημία έλλειψη σεβασμού προς τα θεία.

Το συγκεκριμένο άρθρο καταργήθηκε, επί κυβέρνησης ΣΥΡΙΖΑ, με τον νέο ποινικό κώδικα του Ιουλίου του 2019. Λίγους μήνες μόλις αργότερα, και εφόσον είχε αλλάξει κυβέρνηση, ο τότε υπουργός Δικαιοσύνης, Κώστας Τσιάρας, εκδήλωσε προφορικά την πρόθεση επαναφοράς του συγκεκριμένου άρθρου περί βλασφημίας. Μετά τις έντονες αντιδράσεις που προκλήθηκαν, δεν συμπεριλήφθηκε, τελικά, η επαναφορά της διάταξης περί βλασφημίας.

Τι συμβαίνει στις άλλες χώρες; Παρά τη σαφή δέσμευση των κρατών μελών της Ευρωπαϊκής Ένωσης και του Συμβουλίου της Ευρώπης για την προστασία του δικαιώματος στην ελευθερία της έκφρασης, η ποινικοποίηση της βλασφημίας εξακολουθεί να προβλέπεται σε ορισμένα ευρωπαϊκά κράτη, στα οποία προβλέπονται ποινικές διώξεις σε περιπτώσεις βλασφημίας ή δυσφήμησης της θρησκείας, ενισχύοντας τη λογοκρισία. Οι σχετικοί νόμοι πάντως αποτελούν σήμα κατατεθέν των ισλαμικών χωρών με τα γνωστά σε όλους μας εγκληματικά κατά περιόδους αποτελέσματα.

Ουδέν παράνομο λοιπόν υπάρχει στην έκθεση της Εθνικής Πινακοθήκης. Αντιθέτως, παράνομες είναι οι βίαιες επιθέσεις σε δημόσιους χώρους και επικίνδυνη η ενορχήστρωση μαζικών εκδηλώσεων λογοκρισίας.