Κριστιάν Καρεμπέ: «Οι Γάλλοι αντάλλαξαν τον προπάππο μου με αλιγάτορες»

Ο Κριστιάν Καρεμπέ σήμερα διηγείται ότι «ο προπάππος μου Γουίλι ήταν ένας από τους αρχηγούς των Κανάκ, του λαού μας στη Νέα Καληδονία. Το 1931 τον έφεραν στην Ευρώπη, δήθεν με σκοπό να μιλήσει για την πατρίδα μας, αλλά στην πραγματικότητα για να τον εκθέτουν σαν ένα ζώο μέσα σε κλουβί στους επισκέπτες της Αποικιακής Εκθεσης στο Παρίσι και αργότερα στον Ζωολογικό Κήπο Χάγκενμπεκ στο Αμβούργο. Τότε η Γαλλία προπαγάνδιζε τη δύναμή της ως αυτοκρατορίας, ότι η επικράτειά της απλωνόταν έως τα μέρη όπου ζούσαν “άγριοι”. Επίσης, οι Γάλλοι που διοργάνωναν αυτού του είδους τις εκθέσεις έκαναν ανταλλαγές, έδιναν ανθρώπους από μακρινά -σε σχέση με την Ευρώπη- και εξωτικά μέρη για να παίρνουν αλιγάτορες και άλλα άγρια ζώα. Σε κάθε Αποικιακή Εκθεση (Exposition Coloniale) που φιλοξενούνταν στο δάσος της Βουλώνης έφερναν ανθρώπους από τις κτήσεις της Γαλλίας σε όλο τον κόσμο. Ξεκίνησαν από τις κοντινές αποικίες με Αφρικανούς και στη συνέχεια επεκτάθηκαν προσθέτοντας εκπροσώπους λαών από τα προτεκτοράτα στην Ασία, στην Ωκεανία κ.λπ.

Οι Αποικιακές Εκθέσεις προσέλκυαν εκατομμύρια επισκέπτες και όσο πιο αξιοπερίεργα τα “εκθέματα” τόσο μεγαλύτερη η επιτυχία. Ο προπάππος μου Γουίλι Καρεμπέ ήταν ένας πολύ περήφανος και αξιοπρεπής άνθρωπος - εξάλλου το επώνυμό μας σημαίνει “πολεμιστές του 2000”. Ο Γουίλι δεν ξεπέρασε ποτέ την προσβολή των Ευρωπαίων στον λαό των Κανάκ και στον ίδιο. Πληγώθηκε τόσο βαριά από αυτά που έζησε, ώστε ορκίστηκε να μη μιλήσει ποτέ για εκείνο το ταξίδι. Σαν να σφράγισε τα χείλη του. Τόσο ο Γουίλι όσο και άλλα πεντέξι μέλη της οικογένειάς μου, οι δικοί μου πρόγονοι που είχαν πάει στην Ευρώπη το 1931 μαζί με τον προπάππο μου, αντιδρούσαν απότομα όποτε τους ζητούσαν να διηγηθούν τις εμπειρίες τους. Μάλλον προσπαθούσαν να θάψουν μέσα τους το τραύμα που είχαν υποστεί από εκείνο τον ασύλληπτα βαρύ και εντελώς απαράδεκτο εξευτελισμό».

Αυτό που συνέβη στον Γουίλι Καρεμπέ, το να τον μετατρέψουν σε ατραξιόν για ανθρωπολογική παρατήρηση, σαν ένα αλλόκοτο είδος αγρίου ή ακόμη χειρότερα να τον περιφέρουν σαν θηρίο, για τα σημερινά ήθη φαντάζει αδιανόητο. Ωστόσο, για μια περίοδο από τα μέσα του 19ου αιώνα και έως τις αρχές της δεκαετίας του 1930, η επίδειξη «πρωτόγονων» ήταν ένα σύνηθες φαινόμενο ανά την Ευρώπη και κατά το πλείστον ηθικώς αποδεκτό. Στη Γαλλία η παράταξη ανθρώπων με αμφίεση ιθαγενών από διάφορες περιοχές του πλανήτη δίπλα στα κλουβιά των άγριων ζώων ταυτίστηκε με τον ζωολογικό κήπο Jardin d’Acclimatation (Κήπος Εγκλιματισμού) στο δάσος της Βουλώνης. Στη Γερμανία η πρακτική αυτή βαφτίστηκε με τον όρο «Völkerschau» (Θέαμα Ανθρώπων) και γνώρισε εξαιρετική άνθηση, περίπου έως την άνοδο του ναζισμού στην εξουσία. Επομένως, ο δύσμοιρος Γουίλι Καρεμπέ και οι συμπατριώτες του δεν ήταν μια εξέχουσα περίπτωση. Αντιθέτως, ήταν ένα μικρό κομμάτι ενός πλήθους χιλιάδων ανθρώπων που δελεάστηκαν από το χρήμα ή πειθαναγκάστηκαν να παραστήσουν τους αγρίους προκειμένου να ικανοποιήσουν την περιέργεια του ευρωπαϊκού κοινού και ευρύτερα της «πολιτισμένης» Δύσης για τους «αγρίους».
«Δείτε τους κανίβαλους!»

Μέχρι τα 17 του χρόνια και όσο μεγάλωνε στη Νέα Καληδονία, ο Κριστιάν Καρεμπέ δεν είχε ακούσει ποτέ κάποιον από την οικογένειά του να μιλά για την περιπέτεια του προπάππου του και των προγόνων του. Το μόνο σχετικό που ήξεραν και επαναλάμβαναν οι συγγενείς του -και μάλιστα με θαυμασμό- ήταν ότι «ο παππούς Γουίλι είχε πάει στη Γαλλία το 1931». Κι αυτό διότι το ταξίδι από τη Νέα Καληδονία προς οπουδήποτε στο εξωτερικό -πόσο μάλλον στην Ευρώπη, έναν προορισμό χιλιάδες χιλιόμετρα μακριά τους- ήταν ένα σπάνιο και σπουδαίο γεγονός για τους κατοίκους του νησιού, ιδιαίτερα το 1931, δηλαδή σε μια εποχή όπου η μετάβαση από τη Νέα Καληδονία και τον Ειρηνικό Ωκεανό έως το Παρίσι ήταν μια κανονική οδύσσεια.

Το ταξίδι διά θαλάσσης μέχρι την άφιξη στο λιμάνι της Μασσαλίας διαρκούσε μήνες και υπό συνθήκες καθόλου ευχάριστες. Τουναντίον, όπως περιγράφει ο Κριστιάν Καρεμπέ, «από τους 111 δικούς μας ανθρώπους ανάμεσα στους επιβάτες που βρίσκονταν εν πλω για ένα διάστημα από 4 έως 6 μήνες είναι λογικό ότι κάποιοι μπορεί να αρρώσταιναν ή ακόμη και να πέθαιναν προτού καν να φτάσουν. Οταν όμως έφτασαν τελικά στο Παρίσι, δεν μπορούσαν να χρησιμοποιήσουν τα ρούχα και τις κουβέρτες που τους είχαν δώσει για να ζεσταίνονται στο πλοίο. Ο,τι καιρό κι αν έκανε, ο προπάππος μου και οι άλλοι πρόγονοί μου ήταν υποχρεωμένοι να περιφέρονται ημίγυμνοι ή και εντελώς γυμνοί στον “ανθρώπινο ζωολογικό κήπο” του Jardin d’ Acclimatation της Βουλώνης, ακριβώς σαν ζώα. To 1931 οι υπεύθυνοι της έκθεσης παρουσίαζαν τους προγόνους μου σαν “άγριους πολυγαμικούς κανίβαλους”».

Οι σημερινοί επισκέπτες του Jardin d’Acclimatation, στο βόρειο τμήμα του αχανούς πάρκου της Βουλώνης, ίσως σταματήσουν στις πινακίδες όπου αναγράφεται περιληπτικά η ιστορία των Αποικιακών Εκθέσεων. Δύσκολα, όμως, εντοπίζει κάποιος μια μαρμάρινη πλάκα πακτωμένη στο έδαφος και στην οποία η σύγχρονη Γαλλία εκφράζει μια κάπως αμήχανη, έμμεση συγγνώμη στον λαό του Καρεμπέ. Συγκεκριμένα, η επιγραφή αυτή αναφέρει ότι «το 1931 ο Γαλλικός Οργανισμός Παλαιών Αποικιών, με τη συναίνεση του κυβερνήτη της Νέας Καληδονίας, συγκέντρωσε περίπου 100 άτομα της φυλής Κανάκ αφήνοντάς τους να πιστεύουν ότι θα εκπροσωπήσουν το νησί τους στην Αποικιακή Εκθεση των Παρισίων. Αφού αποβιβάστηκαν στη Μασσαλία στις 31 Μαρτίου του 1931, τους μετέφεραν στο Jardin d’Acclimatation, στο δάσος της Βουλώνης, όπου από το 1877 διοργανώνονταν τακτικά ενθολογικές εκθέσεις. Τα πλήθη των επισκεπτών συνέρρεαν για να δουν από κοντά ανθρώπους οι οποίοι παρουσιάζονταν σαν “πολυγαμικοί άγριοι και κανίβαλοι”. Οι εκτιθέμενοι Κανάκ δεν μπόρεσαν να επιστρέψουν στην πατρίδα τους παρά μόνο στις 11 Νοεμβρίου του 1931. Τότε επίσης έκλεισε ένας από τους τελευταίους “ζωολογικούς κήπους ανθρώπων”, ένα σύμβολο μιας εποχής όπου ο διαφορετικός άνθρωπος θεωρούνταν στη Δύση ζώο».

Ο Κριστιάν Καρεμπέ τονίζει ότι, ανεξαρτήτως της σκοπιμότητας του ταξιδιού τους στη Γαλλία όπως τους την είχαν παρουσιάσει οι αρμόδιοι, οι πρόγονοί του δεν είχαν επιλογή να αρνηθούν: «Οι Γάλλοι είχαν την απόλυτη εξουσία στον τόπο μου. Μπορεί ο Γουίλι και οι υπόλοιποι Κανάκ να μην εξαναγκάστηκαν διά της βίας να επιβιβαστούν στο πλοίο, αλλά ταυτόχρονα δεν είχαν το περιθώριο να μην το κάνουν».

Εξαπάτηση

Η Νέα Καληδονία παραμένει έως σήμερα μια απομακρυσμένη επαρχία της Γαλλίας. Κατακτήθηκε από τον στόλο του Ναπολέοντα το 1853 και ο ντόπιος πληθυσμός αποπειράθηκε επανειλημμένως, ακόμη και με ένοπλες εξεγέρσεις, να κερδίσει την ανεξαρτησία του.

Το 1931, πάντως, όπως αναφέρουν ιστορικές πηγές, η αποστολή των 111 Κανάκ στην Ευρώπη βασίστηκε σε μια κατάφωρη εξαπάτηση: με απώτερο, κρυφό στόχο τη μεταφορά των προγόνων του Κριστιάν Καρεμπέ και των συμπατριωτών τους στον ζωολογικό κήπο του Παρισιού και κατόπιν του Αμβούργου -στο πλαίσιο της ανταλλαγής ορισμένων εξ αυτών με αλιγάτορες-, οι υπεύθυνοι δεν δίστασαν να καλλιεργήσουν την εντύπωση ότι επρόκειτο για ταξίδι αναψυχής, επικοινωνίας και πολιτιστικών ανταλλαγών ανάμεσα στη Γαλλία και τη Νέα Καληδονία. Υποσχέθηκαν στους φιλήσυχους και ανύποπτους Κανάκ, ότι «θα σας ξεναγήσουμε στα αξιοθέατα της Αποικιακής Εκθεσης και του Παρισιού και θα σας προσφέρουμε μια ευχάριστη και άνετη διαμονή». Αντί γι’ αυτό, όμως, οι Καληδόνιοι κατέληξαν να επιδεικνύουν τον υποτιθέμενο πρωτόγονο τρόπο διαβίωσής τους. Εγκαταστάθηκαν σε ένα προκατασκευασμένο σκηνικό που θύμιζε κάπως τα χωριά των Κανάκ. Μπροστά από τον περιφραγμένο χώρο υπήρχε η επιγραφή «Κανίβαλοι». Οι Γάλλοι επιστάτες διέταζαν τους Καληδόνιους να κατασκευάζουν πιρόγες από κορμούς δέντρων και να κολυμπούν στο ελώδες βρόμικο νερό μιας μικρής τεχνητής λίμνης.

Επίσης, βάσει ωρολογίου προγράμματος, οι γυναίκες των Κανάκ ήταν υποχρεωμένες να χορεύουν γυμνόστηθες προς τέρψιν των επισκεπτών, μολονότι αυτό ήταν κάτι που ουδέποτε έκαναν στην πατρίδα τους. Και όταν κάποιοι αλιγάτορες, εισαγωγής από τη Γουιάνα πέθαναν ξαφνικά από κάποια ασθένεια, οι υπεύθυνοι του ζωολογικού κήπου ήρθαν σε συμφωνία με τους ομολόγους τους στο Αμβούργο ώστε να γίνει η ανταλλαγή: κάποια υγιή υδρόβια σαρκοβόρα αντικατέστησαν τα αποβιώσαντα στη Γαλλία και μια πολυπρόσωπη ομάδα Κανάκ μεταφέρθηκε στη Γερμανία. Σε αυτή συμπεριλήφθηκε και ο προπάππος του Κριστιάν, ο οποίος υποχρεώθηκε ξανά να υποδύεται τον κανίβαλο. Ευρισκόμενος στη Γερμανία μαζί με τους ομοεθνείς του, ο Γουίλι άρχισε να απευθύνει επιστολές διαμαρτυρίας προς τη γαλλική κυβέρνηση και μόνο έτσι κατέστη δυνατή η απελευθέρωση των Κανάκ, κατόπιν η επιστροφή τους στη Γαλλία και τελικά στη Νέα Καληδονία. Ενόσω βρίσκονταν στη Γερμανία, οι Καληδόνιοι είχαν ζητήσει να τους χορηγηθεί τουλάχιστον άδεια επίσκεψης των πεδίων μάχης, όπου οι συγγενείς τους είχαν σκοτωθεί μαχόμενοι υπέρ της Γαλλίας κατά τη διάρκεια του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου. Οι Γερμανοί τούς το αρνήθηκαν.

Το αίσχος και το τραύμα

Υστερα από μια πολύμηνη, ταπεινωτική και επώδυνη παραμονή στην Ευρώπη, ο Γουίλι και άλλοι 103 συμπατριώτες του επέστρεψαν στη Νέα Καληδονία. Ο Γουίλι δημιούργησε μια μεγάλη οικογένεια με 11 παιδιά, εξασφαλίζοντας τη διαιώνιση της περήφανης γενιάς του. Κατά έναν παράδοξο τρόπο, το 1931, η χρονιά που οι Κανάκ εκτέθηκαν στους ζωολογικούς κήπους ως αξιοπερίεργα όντα, δείγματα ενός προηγούμενου σταδίου της ανθρωπολογικής εξέλιξης, ήταν και η τελευταία για το συγκεκριμένο είδος επιδείξεων. Παρά την κατεστημένη ανοχή σε ό,τι γινόταν στο Jardin d’Acclimatation και τη μαζική προσέλευση των επισκεπτών, στη Γαλλία υπήρξαν έντονες αντιδράσεις, οι οποίες ξεκίνησαν από τον συντηρητικό δημοσιογράφο Αλέν Λομπρό, που τον Μάιο του 1931 είχε δημοσιεύσει ένα άρθρο-κόλαφο για την έκθεση ανθρώπων στον παρισινό ζωολογικό κήπο με τον καυστικό τίτλο «Μια ώρα ανάμεσα στους ανθρωποφάγους». Ο Λομπρό, ο οποίος είχε γεννηθεί και ο ίδιος στη Νέα Καληδονία, είχε αναγνωρίσει μεταξύ των «κανίβαλων» έναν γνωστό του. Επρόκειτο για έναν υπάλληλο τυπογραφείου στην πρωτεύουσα της Νέας Καληδονίας, τη Νουμέα, ο οποίος, φυσικά, μόνο άγριος και πρωτόγονος δεν ήταν.

Ωστόσο, ήταν κι αυτός εγκλωβισμένος στον ρόλο που του είχαν αναθέσει οι Γάλλοι θηριο-ανθρωποδαμαστές. Ταυτόχρονα με το καταγγελτικό δημοσίευμα του Λομπρό, ενάντια στην έκθεση ανθρώπων ξεσηκώθηκε ο κύκλος των σουρεαλιστών λογοτεχνών, με διάσημους διανοούμενους πρώτης γραμμής όπως ο Πολ Ελιάρ, ο Αντρέ Μπρετόν, ο Λουί Αραγκόν κ.ά. να κατακεραυνώνουν τους διοργανωτές τού ασυγχώρητα υποτιμητικού για ανθρώπους σόου, καλώντας το κοινό να μποϊκοτάρει την Αποικιακή Εκθεση. Οι σουρεαλιστές ήταν αντίθετοι σε όλο το αφήγημα της Μεγάλης Γαλλίας και δεν έχαναν ευκαιρία να στηλιτεύουν την αποικιοκρατική πολιτική, την καταπίεση, τη στυγνή εκμετάλλευση και καθόλου σπάνια τη σφαγή των ντόπιων πληθυσμών σε μέρη όπως η Νέα Καληδονία. Εκεί όπου οι Γάλλοι απομυζούσαν δίχως έλεος τον ορυκτό πλούτο του νησιωτικού συμπλέγματος από το 1864, όταν και ανακαλύφθηκαν τεράστια κοιτάσματα νικελίου.

Στη διάρκεια του 1931 φαινόταν όλο και πιο καθαρά ότι μια μερίδα της γαλλικής κοινωνίας δεν μπορούσε πλέον να ανέχεται το αίσχος με τους ανθρώπους στον ζωολογικό κήπο. Στον Λομπρό και τους σουρεαλιστές προστέθηκαν ανώτατοι κληρικοί, οι οποίοι καταδίκασαν την απάνθρωπη και εξευτελιστική πρακτική των Αποικιακών Εκθέσεων.

Από τη Γερμανία πλέον ο Γουίλι Καρεμπέ απέστειλε επιστολή στον υπουργό Αποικιών της Γαλλίας, υποδεικνύοντας ως βασικό υπαίτιο για τη μεταχείριση του ίδιου και της λοιπής αποστολής των Καληδονίων σαν ζώα τον κυβερνήτη Ζοζέφ Γκουιγιόν. Ο υπουργός εισάκουσε το αίτημα του Γουίλι και φρόντισε για την άμεση μεταφορά των Κανάκ από το Αμβούργο πίσω στο Παρίσι. Ο Γκουιγιόν καθαιρέθηκε και επιτέλους στους Κανάκ δόθηκε η φιλοξενία που δικαιούνταν, με χρηματική αποζημίωση και ανθρώπινους όρους διαμονής για το διάστημα των περίπου δύο μηνών που χρειάστηκε να περιμένουν έως ότου μπαρκάρουν ξανά για τη Νέα Καληδονία. Στους οκτώ μήνες συνολικά που πέρασαν στην Ευρώπη, από τους 111 Καληδόνιους της αρχικής αποστολής οι πέντε απεβίωσαν. Γεννήθηκαν όμως τέσσερα βρέφη, ενώ έξι από αυτούς έκριναν ότι το να αναζητήσουν την τύχη τους στη Γηραιά Ηπειρο ήταν προτιμότερο απ’ το να γυρίσουν στην πατρίδα.

Οι Γερμανοί ανθρωπο-δαμαστές

Τις προηγούμενες ημέρες, με αφορμή μια εκπομπή έρευνας του γερμανικού τηλεοπτικού δικτύου NRD με θέμα την ιστορία των Αποικιακών εκθέσεων, o Κριστιάν Καρεμπέ έγινε πρώτη είδηση στα ευρωπαϊκά ΜΜΕ, καθώς οι δηλώσεις του για την οδυνηρή περιπέτεια του προπάππου του κεραυνοβόλησαν την κοινή γνώμη. Ο ίδιος απαιτεί εξηγήσεις και την οφειλόμενη συγγνώμη, ιδιαίτερα από τον Ζωολογικό Κήπο του Χάγκενμπεκ στο Αμβούργο, oι υπεύθυνοι του οποίου απαντούν ότι η ιστορία της επιχείρησης τελεί υπό λεπτομερή διερεύνηση και ότι, επί του παρόντος, δεν μπορεί να γίνει καμία δήλωση αποκατάστασης της τρωθείσας τιμής των Κανάκ για την υπόθεση του 1931. Ωστόσο, οι Γερμανοί τονίζουν με τη μέγιστη δυνατή έμφαση ότι ουδέποτε οι ιδιοκτήτες και διαχειριστές του κήπου μεταχειρίστηκαν ανθρώπους σαν ζώα ή σκλάβους. Αντιθέτως, όσοι ξένοι είχαν τον ρόλο του «αγρίου», σύμφωνα με τα ήθη της εποχής, είχαν σχέση εργασίας με τον ζωολογικό κήπο. «Ναι, πιθανώς αυτό να ίσχυε», σχολιάζει από την πλευρά του ο Κριστιάν Καρεμπέ προσθέτοντας όμως ότι «θα πρέπει να φανταστούμε τι είδους συμβάσεις υπέγραφαν και ποια ήταν η αμοιβή που έπαιρναν -αν έπαιρναν- τότε οι άνθρωποι από τις αποικίες. Οι οποίοι, εξ ορισμού, αντιμετωπίζονταν ως κατώτερα όντα».

Η δικαιολογημένη πικρία και επιμονή του Κριστιάν Καρεμπέ να διεκδικήσει εκ των υστέρων δικαίωση για τους προγόνους του μοιραία θέτει στο επίκεντρο της προσοχής τον θεσμό των Völkerschauen. Ο άνθρωπος που θεμελίωσε και δημιούργησε το πρότυπο διοργάνωσής τους ήταν ο Καρλ Χάγκενμπεκ, Γερμανός εισαγωγέας άγριων και εξωτικών ζώων στην Ευρώπη. Ο ίδιος ίδρυσε τον φερώνυμο ζωολογικό κήπο στο Αμβούργο και ήταν αυτός που διοργάνωσε το πρώτο Völkerschau το 1874. Για την ατραξιόν του χρησιμοποίησε ανθρώπους από τη Λαπωνία, αλλά το καινοτόμο στοιχείο που έκανε τη διαφορά και προκάλεσε πολύ μεγάλη εντύπωση ήταν ότι ο Χάγκενμπεκ φρόντισε να αναπαραστήσει το περιβάλλον μέσα στο οποίο ζουν οι Λάπωνες. Μαζί με τους ανθρώπους, έφερε στη Γερμανία ταράνδους και σκυλιά Χάσκι, εξαρτήματα της τυπικής οικοσκευής, τέντες, έλκηθρα και γενικώς οτιδήποτε θα συνέβαλε στην πιστότητα της αναπαράστασης. Το Völkerschau με το λαπωνικό θέμα αποδείχθηκε μια μεγαλειώδης επιτυχία. Ο Χάγκενμπεκ το περιέφερε ανά τη Γερμανία, αλλά και την Ευρώπη, καθώς δεχόταν τη μία πρόσκληση μετά την άλλη για να παρουσιάσει το σόου του στο κοινό που ελκυόταν στο ασυνήθιστο θέαμα ανθρώπων οι οποίοι ανήκαν σε ιδιαίτερες εθνολογικές ομάδες.

Οπως ήταν φυσικό, ο Χάγκενμπεκ πολύ γρήγορα απέκτησε μιμητές και, άρα, σκληρό ανταγωνισμό. Την περίοδο ακμής του φαινομένου, στη Γερμανία διοργανώθηκαν περίπου 400 Völkerschauen, τα 100 από τον Χάγκενμπεκ. Τα ανθρώπινα εκθέματα προέρχονταν από την Ασία στην πλειονότητά τους, την Κεϊλάνη, την Πολυνησία, την Ινδία, καθώς και από χώρες της Αφρικής όπως η Σομαλία, το Καμερούν κ.ά. Στις δημοφιλείς επιλογές θα πρέπει να προστεθούν οπωσδήποτε και οι Εσκιμώοι. Στην προσπάθειά του να παραμείνει περιζήτητος και σε επίπεδο ανώτερο των ανταγωνιστών του, ο Χάγκενμπεκ έκανε τα Völkerschauen του όλο και πιο φαντασμαγορικά: καταρχάς, αύξησε σε εκατοντάδες τους ανθρώπους και τα ζώα που εξέθετε. Εκανε τη σκηνοθεσία πιο σύνθετη και μεγαλοπρεπή, αναπαριστώντας σκηνές σε ναούς ή ολόκληρες αγορές. Μεγέθυνε τη διαφημιστική προβολή με τη χρήση κάθε είδους μέσου που ήταν διαθέσιμο εκείνη την εποχή.

Οι «άγριοι» στην εκδοχή του Καρλ Χάγκενμπεκ έπρεπε να ερεθίζουν έντονα τη φαντασία του ευρωπαϊκού κοινού και, προκειμένου να επιτευχθεί αυτό, οι άνθρωποι-εκθέματα στο ιδιότυπο αυτό τσίρκο έπρεπε να φαντάζουν γνώριμοι και την ίδια στιγμή εντελώς αλλόκοτοι. Οπότε, είτε παρουσιάζονταν λίγο πολύ σαν μερικώς εξημερωμένοι ουρακοτάγκοι, είτε σαν ζωντανές καρτ-ποστάλ από έναν εξιδανικευμένο κόσμο όπου οι άνθρωποι δεν έχουν καμία έγνοια. Κυκλοφορούσαν σχεδόν γυμνοί ή, το πολύ, ενδεδυμένοι με τα απολύτως ελάχιστα, όπως τις στερεοτυπικές χορταρένιες φούστες και δεν έκαναν τίποτε άλλο στη ζωή τους εκτός από το να χορεύουν και να τραγουδούν. Σε αυτή την κατηγορία της καθήλωσης σε μια ανέμελη και ατέρμονη παιδική ηλικία, βάσει μιας αντίληψης που ήθελε τους «πρωτόγονους» να φέρονται σαν περιορισμένης νοημοσύνης και άκακα γραφικά πλάσματα, είχαν καταταγεί οι Καληδόνιοι. Τόσο αυτοί όσο και οι πιο «άγριοι» έπρεπε να αλληλεπιδρούν με το κοινό. Το οποίο σε κάποιες περιπτώσεις επιτρεπόταν να προσεγγίσει και να έρθει σε απευθείας επαφή με τους ξένους στον ζωολογικό κήπο και άλλοτε απαγορευόταν αυστηρά, υποτίθεται λόγω αυξημένου κινδύνου από τους απρόβλεπτους και επικίνδυνους «κανίβαλους».

Στην πραγματικότητα, φαίνεται ότι αυτά που επικαλείται η σημερινή ιδιοκτησία του Ζωολογικού Πάρκου Χάγκενμπεκ ίσχυαν. Υπήρχαν, δηλαδή, επίσημες συμβάσεις συνεργασίας ορισμένου χρόνου, τις οποίες υπέγραφαν τα έμβια εκθέματα. Τα συμβόλαια αυτά, αντίγραφα των οποίων υποβάλλονταν στις αρμόδιες κρατικές υπηρεσίες, προέβλεπαν αναλυτικά το ωράριο απασχόλησης, καθήκοντα και υποχρεώσεις, αμοιβές, ακόμη και ιατρική περίθαλψη. Διότι θεωρούνταν δεδομένο ότι οι ξενόφερτοι έπρεπε να εμβολιαστούν υποχρεωτικά, προς αποφυγήν μεταδοτικών νοσημάτων, τα οποία είτε έφερναν από τον τόπο τους στην Ευρώπη, είτε θα έπαιρναν μαζί τους αναχωρώντας για τις χώρες τους. Είχαν, άλλωστε, παρατηρηθεί κρούσματα ασθενειών όπως ευλογιά, ιλαρά, φυματίωση κ.ά. Φυσικά, προτού συναφθούν τα συμβόλαια συνεργασίας, οι υποψήφιοι πρωτόγονοι είχαν περάσει από τη διαδικασία της επιλογής ή αλλιώς του κάστινγκ. Αυτό γινόταν περίπου έξι μήνες πριν από την έναρξη των «παραστάσεων» και ήταν έμποροι εξωτικών και σπάνιων ζώων εκείνοι που έκαναν την επιλογή των κατάλληλων ατόμων για τα Völkerschauen. Οι κυνηγοί ταλέντων αναζητούσαν κυρίως εκείνους που διέθεταν κάποιο ξεχωριστό προσόν, σωματικό και μη. Για παράδειγμα, εάν κάποιοι ήταν επιδέξιοι στο καλλιτεχνικό σκάλισμα του ελεφαντόδοντου προτιμούνταν. Επιπλέον, οι κριτές φρόντιζαν να δημιουργούν ολοκληρωμένες ομάδες, με γυναίκες, άνδρες, παιδιά, ηλικιωμένους κ.ο.κ., εφόσον το ζητούμενο στα Völkerschauen ήταν η αληθοφάνεια.

Ο θεατής έπρεπε να πείθεται ότι μπροστά του είχε μια αληθινή οικογένεια πρωτόγονων ιθαγενών. Μεγάλο προσόν ήταν επίσης η εξωστρέφεια και η ικανότητα επικοινωνίας. Οι «άγριοι» έπρεπε με τη συμπεριφορά τους να παροτρύνουν τους επισκέπτες να τους περιεργάζονται, να τους μιλούν, να αστειεύονται στο πλαίσιο μιας μέθεξης, η οποία θα εξαργυρωνόταν ενδεχομένως με περισσότερες επισκέψεις και περισσότερα εισιτήρια. Εξυπακούεται, ωστόσο, ότι οι ξένοι αμείβονταν με ένα μικρό κλάσμα από τις εισπράξεις του εκάστοτε σόου. Παρ’ όλα αυτά, υπήρξαν αρκετοί οι οποίοι όχι μόνο δέχτηκαν πρόθυμα να παραστήσουν τους αγρίους, αλλά και κατάφεραν να δημιουργήσουν ένα κομπόδεμα, πενιχρό για τα ευρωπαϊκά μέτρα, γενναίο όμως για τα δεδομένα των τοπικών κοινωνιών. Κατ’ αυτό τον τρόπο, μια καριέρα μηνών ή χρόνων ως ανθρωπολογική παραδοξότητα στον ζωολογικό κήπο μπορούσε να εξασφαλίσει το μέλλον ενός πρώην «κανίβαλου».

Τα Völkerschau μεσουράνησαν έως το τέλος της δεκαετίας του 1920, όταν ο κινηματογράφος άρχισε να αναπτύσσεται και να αποσπά την προτίμηση του κοινού, ενώ παράλληλα οι παραδοσιακές αποικιοκρατικές δυνάμεις αποδυναμώνονταν. Στη Γερμανία η ναζιστική ιδεολογία με τον σύμφυτο ρατσισμό της επιτάχυνε την εξαφάνιση των Völkerschau - έστω κι αν στους κόλπους των χιτλερικών δεν υπήρχε ομοφωνία γύρω από το πόσο χρήσιμες ή άχρηστες ήταν οι συγκεκριμένες επιδείξεις δειγμάτων «κατώτερων πολιτισμών» από εκείνον της Αριας φυλής. Οπως και να έχει, το Völkerschau με τον Γουίλι Καρεμπέ ήταν ένα από τα τελευταία που έγιναν σε Γαλλία και Γερμανία.

Ο περήφανος Κριστιάν

Ο Κριστιάν Καρεμπέ έφυγε από την Νέα Καληδονία στα 17 του χρόνια, ως εξαιρετικό ποδοσφαιρικό ταλέντο, κατόπιν πρόσκλησης από την ομάδα της Ναντ. Αφησε πίσω τους αγαπημένους του, τη μητέρα του Οντρενί που ονειρευόταν να τον δει να σπουδάζει στο πανεπιστήμιο, τον πατέρα του Πολ, δάσκαλο και φιλάνθρωπο που δημιούργησε, κυριολεκτικά μέσα στο σχολείο, μια οικογένεια με 18 παιδιά, βιολογικά και υιοθετημένα. Ο Κριστιάν άφησε επίσης μια ζωή μέσα στη φύση, σε έναν τόπο όπου, όπως ο ίδιος περιγράφει, «είμαστε σε απόλυτη αρμονία με το περιβάλλον. Μαραίνεται και πεθαίνει ένα δέντρο, φυτεύουμε ένα άλλο στη θέση του και έτσι κυλάει η ζωή, τόσο απλά». Στην αρχή, θυμάται ο Κριστιάν, «οι συμπαίκτες μου στη Ναντ με αντιμετώπιζαν ως κάτι περίεργο. Δεν είχαν ιδέα από πού ερχόμουν, δεν είχαν ακούσει ποτέ τη Νέα Καληδονία, δεν ήξεραν αν βρίσκεται στην Αφρική, στις Αντίλες ή οπουδήποτε αλλού. Μέσα μου πείσμωσα. Ηθελα να το αλλάξω αυτό, γιατί εμείς στη Νέα Καληδονία μαθαίναμε απέξω κι ανακατωτά τη γεωγραφία της Γαλλίας, την Ιστορία κ.λπ. Οι Γάλλοι όμως δεν ήξεραν το παραμικρό για τη Νέα Καληδονία».

Οπως είναι γνωστό, ο Κριστιάν ακολούθησε μια λαμπρή σταδιοδρομία στο ευρωπαϊκό και παγκόσμιο ποδόσφαιρο ως παίκτης ομάδων όπως η Ρεάλ Μαδρίτης, η Σαμπντόρια, φυσικά ο Ολυμπιακός (2001-2004), όπου σήμερα ασκεί καθήκοντα αθλητικού διευθυντή, και οπωσδήποτε η Εθνική Γαλλίας. Ωστόσο, η ατίμωση των προγόνων του και η αγάπη για τη γενέτειρά του τον ώθησαν το 2013 να αφηγηθεί την προσωπική του ιστορία στο φόντο του αγώνα που έδινε ο λαός του για την ελευθερία. Ετσι, ο ίδιος έγραψε το σενάριο της ταινίας «Κανάκ, η ξεχασμένη ιστορία», ένα αυτοβιογραφικό σε μεγάλο βαθμό δραματοποιημένο ντοκιμαντέρ. Σε αυτό διεκτραγωδούνται οι αιματηρές συγκρούσεις των ξεσηκωμένων ντόπιων με τις δυνάμεις καταστολής και τους παρακρατικούς σε έναν τοπικό πόλεμο που χαρακτηρίστηκε εμφύλιος και, όπως ήταν φυσικό, στιγμάτισε τον νεαρό Κριστιάν όταν βρέθηκε στη Γαλλία. Στην ταινία, ήδη από τις πρώτες σκηνές, η υπόθεση του προπάππου του αναφέρεται υπαινικτικά, με τη χαρακτηριστική ατάκα «είχε πάει κι ο Γουίλι στη Γαλλία το 1931», την οποία λέει κάποιος συγγενής στον 17χρονο Κριστιάν, όταν εκείνος ετοιμαζόταν να φύγει για τη Ναντ.

«Για πρώτη φορά έμαθα ολόκληρη την ιστορία του προπάππου μου το 1998, λίγο πριν από το Παγκόσμιο Κύπελλο. Οπως ήταν φυσικό, έπαθα σοκ - και σε μια πολύ κρίσιμη στιγμή για εμένα. Διάβασα το βιβλίο “Κανίβαλος” του Ντιντιέ Ντενένξ, ένα μυθιστόρημα βασισμένο σε αληθινά γεγονότα, με θέμα πώς η Δύση μεταχειριζόταν τους ανθρώπους που προέρχονταν από “εξωτικά” μέρη. Συνειδητοποίησα ότι αυτά που περιέγραφε ο Ντενένξ για ανθρωπο-ζωολογικούς κήπους ήταν η ιστορία του προπάππου μου, ο οποίος, ακριβώς όπως αναφέρει το βιβλίο, επέστρεψε στη Νέα Καληδονία διαφορετικός. Στην πραγματικότητα, δεν συνήλθε ποτέ από εκείνη τη δοκιμασία. Αυτή είναι η αλήθεια. Και αυτή την αλήθεια εγώ είμαι αποφασισμένος να τη διαδώσω παντού».

Το 1996 ο ηγέτης της γαλλικής Ακροδεξιάς Ζαν-Μαρί Λεπέν χρησιμοποίησε ως παράδειγμα τη σύνθεση της Εθνικής Γαλλίας για να εκφράσει τις ρατσιστικές του προκαταλήψεις. Αναφέρθηκε με προσβλητικούς χαρακτηρισμούς στους έγχρωμους παίκτες οι οποίοι είχαν συμπεριληφθεί στην ομάδα λέγοντας, μεταξύ άλλων, ότι οι πιο πολλοί από αυτούς δεν ξέρουν καν τον εθνικό ύμνο της χώρας που εκπροσωπούν. Ο Κριστιάν Καρεμπέ ένιωσε βαθιά προσβεβλημένος. Οι μνήμες της περιπέτειας του προπάππου του ξύπνησαν. Ετσι λοιπόν αποφάσισε να μην αποσυρθεί από την Εθνική Γαλλίας, αλλά και να μην ανοίξει ξανά το στόμα του κατά την ανάκρουση των εθνικών ύμνων. Αυτός ήταν ο δικός του τρόπος διαμαρτυρίας, εις μνήμην των προγόνων του, πολλοί από τους οποίους έδωσαν τη ζωή τους για την ανεξαρτησία της Γαλλίας. Επίσης, η σιγή ήταν ένας έμμεσος φόρος τιμής ειδικά στον Γουίλι Καρεμπέ, που και αυτός είχε σφαλίσει το στόμα του μετά τη φριχτή εμπειρία του ταξιδιού του στην Ευρώπη το 1931. «Κέρδισα το Παγκόσμιο Κύπελλο με την ομάδα της Γαλλίας», αναφέρει ο Κριστιάν Καρεμπέ, «και η Γαλλία με τίμησε, όπως την τίμησα κι εγώ, χωρίς όμως να ξεχνώ ό,τι συνέβη στους προγόνους μου. Είμαι πρεσβευτής της Νέας Καληδονίας και λατρεύω τον τόπο μου, εκεί βρίσκονται η οικογένεια και οι δικοί μου άνθρωποι, αλλά όλοι πρέπει να μάθουμε την Ιστορία ακριβώς όπως έγινε. Για να μάθουμε ποιοι είμαστε ως άνθρωποι, από πού ερχόμαστε και πού πάμε».

Ειδήσεις σήμερα:

Crash test σήμερα για τράπεζες και δημόσιο μετά το ρεκόρ ελέγχων στην πρεμιέρα

Ληστεία μετά φόνου στη Θεσσαλονίκη: Οι κάμερες «δείχνουν» και συνεργό - Δείτε βίντεο

Αλεξανδρούπολη: Παρουσία Πάιατ η μεγαλύτερη αμερικανική «απόβαση» στα Βαλκάνια